BIỆN CHỨNG PHÁP CỦA GIÁO SƯ TRẦN VĂN GIÀU

BIỆN CHỨNG PHÁP CỦA GIÁO SƯ TRẦN VĂN GIÀU

 

BIỆN CHỨNG PHÁP CỦA GIÁO SƯ TRẰN VĂN GIÀU

nếu máy của bạn không đọc được tiếng việt các bạn phảI càI font VNI BOOK
hoặc cài WORD 2003

 

TRAÀN VAÊN GIAØU

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

(In laàn thöù II coù söûa laïi)

XAÂY DÖÏNG

HAØ NOÄI 1955

Cuøng moät taùc giaû

Ñaõ xuaát baûn

1 - Vuõ truï quan

2 – Duy vaät luaän nöôùc Phaùp

3 – Duy vaät luaän lòch söû

4 – Trieát hoïc phoå thoâng

TÖÏA

Töø maáy naêm nay oâng Traàn Vaên Giaøu ñaõ ñoùng goùp vaøo neàn vaên hoùa Vieät Nam nhieàu saùch trieát hoïc Maùc-xít.

Cuoán “Bieän Chöùng Phaùp” naøy laïi cung caáp theâm moät taøi lieäu ñeå giuùp xaây döïng nhaän thöùc, trao ñoåi lyù luaän.

Taùc giaõ ñaõ coù coâng trình baøy nhöõng nguyeân lyù bieän chöùng duy vaät moät caùch linh ñoäng vaø ñaày lyù thuù, laïi lieân heä vôùi nhieàu thí duï trong hoaøn caûnh nöôùc ta. Noäi dung ñaáu tranh caùch maïng cuûa chuû nghóa Maùc-xít ñöôïc noåi baät, taùc duïng khaéc phuïc nhöõng tö töôûng duy taâm, laïc haäu cuûa nhöõng giai caáp cuõ.Ñaáy laø moät caùch phaûn aûnh vaø goùp phaàn vaøo cuoäc ñaáu tranh thöïc teá trong xaõ hoäi Vieät Nam, vôùi vai troø tieàn phong vaø laõnh ñaïo cuûa giai caáp coâng nhaân.

Tuy nhieân lyù luaän duy vaät bieän chöùng chöa trình baøy vôùi moät hình thöùc xuaát hieän töø thöïc teá caùch maïng Vieät Nam. Nhöng cuõng phaûi nhaän raèng chuû nghóa Maùc-xít laø keát quaû cuûa coâng trình voâ saûn quoác teá, khoù loøng maø trình baøy döôùi moät hình thöùc hoaøn toaøn daân toäc tuy ñaáy vaãn laø lyù töôûng caàn phaûi ñeà cao. Caùch maïng ta chæ laø moät boä phaän trong Caùch maïng voâ saûn quoác teá vaäy aûnh höôûng cuûa nhöõng tö töôûng tieán boä treân theá giôùi, vôùi nhöõng hình thöùc kinh ñieån cuûa tö töôûng caùch maïng cuûa hai giai caáp voâ saûn Aâu chaâu cuõng laø moät söï taát nhieân. Sôû dó cuoán saùch naøy trình baøy chuû nghóa Maùc-xít vôùi nhöõng neùt ñaïi cöông töïa nhö ôõ Aâu chaâu, cuõng laø vì noù phaûn aûnh moät khía caïnh chaân chính cuûa caùch maïng Vieät Nam.

Taát nhieân, vaãn coù theå xaây döïng ñöôïc moät hình thöùc daân toäc hôn. Nhöng nhieäm vuï ñoù ñoøi hoûi söï ñoùng goùp cuûa taát caû ngöôøi Vieät Nam chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà veà trieát hoïc. Vaäy toâi mong raèng cuoán saùch naøy seõ gaây nhöõng cuoäc pheâ bình thaûo luaän soâi noåi. Chæ coù nhôø phöông phaùp pheâ bình vaø töï pheâ bình, chæ coù qua nhöõng cuoäc tranh luaän gay go, thì nhöõng khaùi nieäm lyù luaän cuûa chuõ nghóa duy vaät bieän chöùng môùi coù theå saùt nhaäp hoaøn toaøn vaøo vaên hoùa daân toäc, vôùi moät hình thöùc xuaát phaùt töø thöïc teá caùch maïng Vieät Nam.

Giaùo sö TRAÀN ÑÖÙC THAÛO

THAY LÔØI TÖÏA

Chuû nghóa Maùc goàm ba boä phaän caên baûn: Trieát hoïc, Kinh teá hoïc, Xaõ hoäi chuû nghóa.

Trieát hoïc Maùc laø saûn phaåm cao quyù vaø taát yeáu cuûa phong traøo ñaáu tranh cuûa giai caáp coâng nhaân. Nhöng ñöùng veà moät maët naøo cuûa lòch söû, thì noù tieáp tuïc nhöõng traøo löu veà trieát hoïc tröôùc noù, ñaëc bieät laø trieát hoïc Ñöùc hoài ñaàu theá kyû 19.

Trieát hoïc Maùc laø duy vaät luaän bieän chöùng phaùp.

Muoán nhaän ñònh roõ vò trí cuûa bieän chöùng phaùp trong toaøn boä trieát hoïc Maùc, caàn bieát qua ñoái töôïng, tính chaát vaø taùc duïng cuûa trieát hoïc.

*

**

Trong thôøi ñaïi thöôïng coå, trieát hoïc bao goàm taát caû caùc khoa hoïc, caùc nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà töï nhieân vaø xaõ hoäi.

Theo lôøi cuûa Si-seâ-roâng (Ciceùron), thì Pithago (Pithagore) coù noùi :

“Moïi ngöôøi ñeàu noâ leä, noâ leâä cho hö danh, noâ leâä cho tieàn taøi. Duy coù moät soá ít ngöôøi khoâng mong tieàn taøi vaø hö danh, maø chæ chuù yù nghieân cöùu thieân nhieân, nhöõng ngöôøi aáy töï cho caùi danh hieääu hieàn trieát “

Ngaøy xöa , hieàn trieát laø nhuõng ngöôøi “thoâng thieân ñaït ñòa, tri nhaân”. Trieát hoïc vaø khoa hoïc khoâng taùch rôøi nhau maø goàm vaøo moät moái. Nhaø trieát hoïc, luùc aáy laø nhöõng khoái oùc kieâm toøan, hoï gioûi toùan hoïc, lyù hoïc, hình hoïc, y hoïc, chính trò. Cheá ñoä chieám höõu noâ leä ôû Ñòa-trung-Haûi Aán ñoä, Trung Quoác laø moät thôøi ñaïi maø trieát hoïc raát phoàn thònh. Tri haønh cuõng coù phaàn nhaát trí :

“ Vaät coù goác ngoïn, söï coù ñaàu ñuoâi, bieát roõ tröôùc sau thì gaàn ñaïo vaäy. Muoán tinh thaønh caùi yù cuûa mình thì tröôùc phaûi bieát ñeán choã cuøng cöïc. Bieát ñeán cuøng cöïc laø ôû choã thaáu suoát caùi uyeân thaâm cuûa söï vaät thì bieát ñeán choã cuøng cöïc; bieát ñeán choã cuøng cöïc thì yù môùi tinh thaønh; yù tinh thaønh, thì taâm môùi chính; taâm chính thì thaân môùi tu; thaân tu thì nhaø môùi teà; nhaø teà thì nöôùc môùi trò; nöôùc trò thì thieân haï môùi bình.”

(Ñaïi Hoïc)

Ñeán thôøi phong kieán, tröôùc Phuïc-Höng, thì nhaát laø ôû nhöõng xöù coâng giaùo, khoa hoïc ñình ñoán, nôi nôi ñoäc taøi ñen toái cuûa vua chuùa ngu daân, cuûa toân giaùo coá chaáp. ÔÛ taây phöông, trieát hoïc noâ thuoäc cho thaàn hoïc; caùc nhaø “tö töôûng” moøn buùt loâng ñeå caõi vaõ nhau xem ñaøn baø coù linh hoàn khoâng, coi chö tieân laø gioáng ñöïc hay gioáng caùi !

Vaên minh Ñoâng Phöông, cuûa ngöôøi AÛ-Raäp, ngöôøi Aán, ngöôøi Trung Hoa coù tieán böôùc, song, Phaät giaùo , Laõo giaùo töø nhöõng trieát lyù, nhöõng caùch soáng, laàn laàn chuyeån thaønh nhöõng toân giaùo laïc haäu. Ñaâu ñaâu cuõng theá, hoï laø hoïc trong saùch vôû cuõ, hoïc theo loái töø chöông, hoïc ñeå saên ñoùn boång loäc cuûa trieàu ñình saâu moït. “Aritoát noùi “, “Töû Vieát” ñaõ laø baèng côù cho chaân lyù tuyeät ñoái roài. Phaùt minh, saùng cheá bò ñaøn aùp, tö töôûng haønh ñoäng tieán boä bò truy naõ.

ÔÛ nöôùc ta, trieát lyù Aán-Hoa qua bieân giôùi thì noùi chung laø nhöõng tinh tuùy tieán boä hay khoa hoïc ñaõ rôi maát ñi ñaâu nhieàu quaù roài. Giaëc ñaõ saùt beân heø maø nho giaû coøn ngaâm nhöõng caâu yeám theá nhö :

Chuyeän coå kim so saùnh töïa baøn côø,

Rieâng vui thuù giang sôn phong nguyeät,

Maëc xa maõ thò thaønh khoâng daùm bieát,

Thuù yeân haø trôøi ñaát ñeå rieâng ta”.

Thaät laø chöôùng tai !

*

**

Töø giöõa theá kyû 15, trong luùc Ñoâng phöông coøn meâ giaác, Taây phöông baét ñaàu ñeå chaân vaøo moät thôøi kyø môùi. Coâng thöông tieán böôùc; ngöôøi ta trôû laïi nghieân cöùu töï nhieân, “trí tri taïi caùch vaät “. R.Bacon khuyeân quay veà hoïc trong quyeån saùch töï nhieân vó ñaïi. Ngheä thuaät, vaên chöông ñeàu phaùt trieån.

Ñoù laø thôøi kyø Phuïc höng.

Ñoäc taøi tö töôûng cuûa Giaùo hoäi rung rinh ñoåi Luy-teâ (Luther) vöøa vöùt chæ duï cuûa Giaùo hoaøng vaøo löûa thì vuõ truï hoïc cuûa Coâpeâcnic ra ñôøi nhö moät phaùt thaàn coâng trong ñeâm vaéng: khoa hoïc baét ñaàu ñöôïc giaûi phoùng khoûi goâng cuøm thaàn hoïc. Cô hoïc tieán leân tröôùc nhaát (Nhu-toân Galileâ), roài hình hoïc phaân tích, vaät lyù hoïc (Ñeà caùc), sinh vaät hoïc (Linneâ), v.v…

Tuy theá tö töôûng khoa hoïc chöa thoùat khoûi vaán vöông cuûa thaàn hoïc : Coâpeâcnic “tuyeân chieán” vôùi Giaùo hoäi, thì Nhu-toân laïi “kyù hoøa öôùc” vôùi nhaø thôø baèng thuyeát “Xoâ ñaåy ñaàu tieân” cuûa Thöôïng ñeá cho trôøi ñaát xoay chuyeån.

Duø sao ñi nöõa, tö baûn chuû nghóa cöù tieán. Khoa hoïc töï nhieân cöù chinh phuïc theâm nhieàu laõnh vöïc môùi. Ñaáu tranh phaûn phong kòch lieät. Duy vaät luaän cô giôùi thònh haønh. Soá nhaän thöùc caøng nhieàu, nghieân cöùu caøng chuyeân moân. Nhieàu khoa hoïc môùi ñöôïc thaønh laäp, taùch ra khoûi ñaïi gia ñình trieát hoïc: Hoùa hoïc vôùi Lavoisieâ, sinh lyù hoïc vôùi C.Beùcna, v.v… Cho ñeán gaàn ñaây thì taâm lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc cuõng ñaõ thaønh nhöõng khoa hoïc rieâng reõ.

Cöù theo ñoù thì döôøng nhö ñòa baøn cuûa trieát hoïc ruùt heïp daàn cho ñeán ñoãi chæ coøn moät caùi goïi laø “sieâu hình hoïc” sieâu hình maøi mieät vôùi sö toàn taïi cuûa Thöôïng ñeá, tính baát dieät cuûa linh hoàn, vaø caên nguyeân cuûa sinh meänh, Theá nhöng :

Voânte mæa mai raèng :”Quoác daân meät moûi vôùi sieâu hình hoïc, baây giôø baét ñaàu thaûo luaän veà luùa mì “ ! Coøn Kaêng thì noùi : “Ñoái töôïng cuûa sieâu hình hoïc laø khoâng theå nhaän thöùc ñöôïc”. Sieâu hình hoïc taøn taï nhö hoa cuoái muøa, tö saûn cuõng ít khi daùm coâng nhieân nhôø noù laøm “nöõ trang cuûa trí tueä”. Laàn löôït vaät lyù hoïc giaûi quyeát vaán ñeà caên nguyeân cuûa vuõ truï, taâm lyù hoïc giaûi quyeát vaán ñeà linh hoàn, sinh vaät hoïc giaûi quyeát vaán ñeà caên nguyeân cuûa sinh meänh. Sieâu hình hoïc, trieát hoïc tö baûn maát ñoái töôïng chính thöùc cuoái cuøng cuûa noù.

Trieát gia tö baûn khoâng coøn bieát laøm gì. Trieát hoïc cuûa hoï bay boång leân treân caùc khoa hoïc; hoï xoay ra “pheâ bình khoa hoïc”; maø “pheâ bình khoa hoïc” cuûa hoï laø quanh quaån beân heø khoa hoïc, ñôïi luùc khoa hoïc gaëp moät cuoäc khuûng hoûang, gaëp vieäc naøo maø khoa hoïc coøn luùng tuùng thì hoï ñem chuû nghóa hoaøi nghi, chuû nghóa tín ngöôõng leùn vaøo cöûa sau.

Nhö theá, trieát hoïc ñaõ laø thöøa roài chaêng ? Noù heát ñoái töôïng roài chaêng ?

- Khoâng! chæ coù trieát hoïc cuûa chuû nghóa ñeá quoác laø thöøa, voâ duïng vaø nguy haïi. Ta khoâng caàn ñeán nhöõng trieát hoïc bay boång leân treân caùc khoa hoïc, nhöng laïi caàn coù moät trieát hoïc thaâm nhaäp vaøo caùc khoa hoïc, höôùng daãn caùc khoa hoïc.

“Nhaø baùc hoïc muoán laøm gì thì laøm, hoï cöù bò caùc nhaø trieát hoïc chi phoái; vaán ñeà laø hoûi vaäy chôù hoï bò chi phoái bôûi moät nhaø trieát hoïc xaáu ñöôïc neâu leân trong moät luùc, hay laø ñöôïc chi phoái bôûi moät hình thaùi lyù luaän caên cöù vaøo söï nhaän thöùc saâu saéc caû lòch suû tö töôûng vaø caû söïø tieán boä cuûa tö töôûng ”.

(Aêng - ghen)

Moãi khoa hoïc nghieân cöùu moät boä phaän cuûa vuõ truï.

Nhöng vuõ truï laø thoáng nhaát, cho neân caàn phaûi coù moät khoa toång keát taát caû caùc phaùt kieán khoa hoïc ñeå cung caáp cho chuùng ta moät quan nieäm toång quaùt veà vuõ truï, veà toøan boä vuõ truï; caùi vuõ truï quan aáy cuõng laø lyù luaän toång quaùt cuûa khoa hoïc.

Hôn nöõa: moãi khoa hoïc coù phöông phaùp rieâng cuûa noù. Moãi khoa hoïc tìm ñöôïc nhieàu quy luaät töøng phaàn cuûa vuõ truï; maø vuõ truï laø thoáng nhaát ; thì caàn coù moät khoa toång keát caùc quy luaät cuûa caùc khoa hoïc, tìm ra nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa vuõ truï. Nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa vuõ truï ñoàng thôøi laø phöông phaùp toång quaùt cuûa söï nghieân cöùu.

Nhö theá, trieát hoïc cuûa chuû nghóa Maùc-Leâ laø lyù luaän toång quaùt, laø phöông phaùp luaän toång quaùt cuûa khoa hoïc. Noù khoâng giaønh ñoái töôïng vôùi caùc khoa hoïc ; noù coù ñoái töôïng cuûa noù. Noù khoâng bay boång leân treân caùc khoa hoïc ; noù xaâm nhaäp vaøo moãi khoa hoïc.

Chuû nghóa Maùc ra ñôøi giaûi thoùat khoa hoïc khoûi voøng beá taéc, cho trieát hoïc moät höôùng môùi, moät chaát môùi, moät taùc duïng môùi.

Töï coå chí kim trieát hoïc chöa heà bay boång leân treân caùc giai caáp xaõ hoäi ; luoân luoân, noù laø lôïi khí ñaáu tranh giai caáp. Pôø-la-toâng yeâu caàu ñoát saùch cuûa Heâ-ra-côø-lít ; phaùi Baø la moân ñoát 5.000 quyeån saùch cuûa phaùi duy vaät coå Aán ñoä maø hoï goïi laø Caùc-va-ca . Ñeà- caùc, Coâng-ñi-daéc, Ñi-ñô-roâ thay maët cho giai caáp tö saûn ñang leân cuõng nhö Beùc-son, Rùuyùt-xen, Hoà-Tích laø tö töôûng cuûa ñeá quoác suy taøn. Coøn chuû nghóa Maùc-Leâ laø tö töôûng cuûa giai caáp coâng nhaân. Caùc giai caáp boùc loät khoâng daùm nhaän tính chaát giai caáp cuûa trieát hoïc cuûa hoï, coøn giai caáp voâ saûn thì neâu roõ tính chaát giai caáp cuûa trieát hoïc cuûa mình.

Trieát hoïc hieän ñaïi thaám nhuaàn tính chaát giai caáp nhö trieát hoïc hai ngaøn naêm veà tröôùc.

LEÂ-NIN

Cho neân chuùng ta khoâng laáy gì laøm laï maø troâng thaáy raèng trieát hoïc cuûa chuùng ta coù tính chieán ñaáu raát maïnh, maïnh vaø trieät ñeå nhö cuoäc chieán ñaáu caùch maïng cuûa giai caáp coâng nhaân. Maùc noùi :

“Trieát hoïc tìm thaáy trong giai caáp voâ saûn nhöõng vuõ khí vaät chaát cuûa noù, thì giai caáp voâ saûn tìm thaáy trong trieát hoïc vuõ khí tri thöùc cuûa mình. Trieát hoïc laø ñaàu naõo cuûa söï giaûi phoùng con ngöôøi, coøn giai caáp voâ saûn laø traùi tim cuûa söï giaûi phoùng aáy”.

Ngöôøi ta coù theå töï hoûi : neáu trieát hoïc ta mang tính chaát giai caáp thì coù phöông haïi gì ñeán tính chaát khoa hoïc cuûa noù khoâng ? Haún laø khoâng ; traùi laïi. Trieát hoïc ta xuaát phaùt töø khoa hoïc, töø haønh ñoäng thöïc tieãn ; roài trôû veà vôùi khoa hoïc, vôùi haønh ñoäng ; khoa hoïc, haønh ñoäng chöùng minh tính chaát khoa hoïc cuûa trieát hoïc Maùc-Leâ.

Hôn taát caû caùc loaïi trieát hoïc coù tröôùc noù, trieát hoïc Maùc-Leâ laø kim chæ nam cho moïi coâng taùc khoa hoïc, chính trò, vaên hoùa, ngöôøi Maùc-xít caûi taïo thieân nhieân, caûi taïo xaõ hoäi, caûi taïo tö töôûng theo chieàu lòch söû , theo lôïi ích cuûa ñaïi ña soá nhaân loaïi, thöïc hieän ñöôïc kyø voïng cuûa bao nhaø hieàn trieát coå kim.

Haõy troâng vaøo coâng nghieäp kieán thieát cuûa Lieân-xoâ vaø caùc nöôùc daân chuû nhaân daân,haõy troâng vaøo caùc cuoäc ñaïi thaéng cuûa Hoàng quaân,giaûi phoùng quaân, quaân ñoäi nhaân daân Vieät-nam, haõy troâng vaøo coâng taùc laõnh ñaïo cuûa ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân theá giôùi, thì seõ thaáy caøng roõ tính chaát thöïc tieãn, khaû naêng caûi taïo cuûa trieát hoïc Maùc-Leâ.

Taïi toøa aùn Nuremberg, tröôùc phuùt vónh vieãn nhaém maét thì töôùng phaùt xít Gô-ring môùi baét ñaàu môû maét maø caét nghóa vì sao cheá ñoä Hít-le tan vôõ :

“Taát caû caùc heä thoáng do thaùm khoâng taøi naøo cho chuùng toâi bieát ñöôïc khaû naêng chieán tranh thöïc cuûa Soâ vieát. Khoâng phaûi toâi muoán noùi soá ñaïi baùc, phi cô, thieát giaùp,nhöõng con soá ñoù, chuùng toâi bieát gaàn ñuùng ; khoâng phaûi chuùng toâi muoán noùi söùc maïnh vaø khaû naêng chuyeån dòch cuûa kyõ ngheä. Toâi muoán noùi ñeán con ngöôøi Soâ vieát”.

Chaéc haún laø thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ, sau Ñieän Bieân Phuû, coù theå laäp laïi lôøi noùi ñaày yù nghóa cuûa Gô-ring

*

**

Ñoái töôïng, tính chaát, taùc duïng cuûa chuû nghóa Maùc-Leâ laø theá

Trong trieát hoïc ñoù, bieän chöùng phaùp laø boä phaän troïng yeáu nhaát.

Quyeån “Bieän chöùng phaùp” naøy ñöôïc vieát trong ñieàu kieän khaùng chieán, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa caùc baïn giaùo sö tröôøng döï bò Ñaïi hoïc vaø Sö phaïm cao caáp vaên hoïc. Raát mong caùc baïn ñoïc giaû cho chuùng toâi nhieàu yù kieán pheâ bình maïnh daïn.

Haø Noäi, thaùng 2 naêm 1955

CHÖÔNG THÖÙ NHAÁT

NGUOÀN GOÁC,

YÙ NGHÓA VAØ NOÄI DUNG

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

“Duy vaät luaän bieän chöùng laø lyù luaän toång quaùt cuûa Ñaûng Maùc-Leâ. Sôû dó goïi laø duy vaät luaän bieän chöùng laø vì caùch noù xem xeùt hieän töôïng töï nhieân, phöông phaùp nghieân cöùu vaø nhaän thöùc cuûa noù laø bieän chöùng; coøn quan nieäm cuûa noù veà hieän töôïng töï nhieân, lyù luaän cuûa noù laø duy vaät”

(Stalin)

1. Muïc ñích vaø troïng taâm cuûa Chöông I 2. Duy vaät luaän sieâu hình. 3. Bieän chöùng phaùp duy taâm. 4. Nhöõng phaùt kieán khoa hoïc naøo ñaõ laøm neàn moùng cho Bieän chöùng phaùp duy vaät ? 5. Nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi naøo ñaõ giuùp cho bieän chöùng phaùp duy vaät naåy nôû vaø phaùt trieån ? 6. Bieän chöùng phaùp: ñònh nghóa vaø taùc duïng cuûa noù. 7. Noäi dung caên baûn cuûa Bieän chöùng phaùp: phaïm truø bieän chöùng vaø quy luaät bieän chöùng. 8. Toùm taét vaø keát luaän.

Muïc ñích vaø troïng taâm cuûa Chöông I

1. Muïc ñích:

- Vaïch roõ nhöõng khuyeát ñieåm cuûa duy vaät luaän tröôùc Maùc, nhaän thaáy tính chaát “loän nhaøo” cuûa bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen (Heùgel) vaø bieát raèng duy vaät bieän chöùng cuûa Maùc khoâng phaûi laø duy vaät luaän cuûa Phöôùc-baùch (Feuerbach) coäng vôùi bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen.

- Bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø moät phöông phaùp chöùng minh taàm thöôøng, cuõng khoâng phaûi laø moät caùch bieän luaän noâng noåi; noù laø moät khoa hoïc ñeå nghieân cöùu quy luaät vaän ñoäng toång quaùt cuûa vuõ truï; noù laø phöông phaùp luaän chung cuûa caùc khoa hoïc, noù laø khí cuï tinh vi nhaát ñeå phaùt kieán.

- Nhaän thaáy thöïc chaát caùch maïng cuûa bieän chöùng phaùp.

2. Troïng taâm:

- Ñieàu kieän lòch söû laøm phaùt sinh Bieän chöùng phaùp.

- Thöïc chaát caùch maïng cuûa Bieän chöùng phaùp.

I - Duy vaät luaän sieâu hình

Lòch söû cuûa trieát hoïc töø coå chí kim laø lòch söû cuûa duy vaät luaän phaùt trieån trong cuoäc ñaáu tranh khoâng nguøng choáng caùc maàu caùc veû cuûa duy taâm luaän. Moãi giai caáp ñang leân ñeàu duøng duy vaät luaän laøm vuõ khí tö töôûng. Noùi moät caùch khaùc, khoâng ñôïi ñeán khi giai caáp coâng nhaân trôû thaønh moät löïc löôïng chính trò ñoäc laäp thì khi aáy môùi coù duy vaät luaän. Tröôùc Maùc, ñaõ coù duy vaät luaän roài; vaø noùi chung duy vaät luaän cuûa thôøi naøo cuõng ñeàu nhaän ñònh raèng: “Vuõ truï laø thöïc taïi, vaät chaát vaø coù theå nhaän thöùc ñöôïc”. Ñoù laø moät ñònh lyù cuûa chuû nghóa Maùc-Leâ, ñoù laø vuõ truï quan cuûa chuùng ta, toùm taét laïi trong moät caâu vöøa goïn gaøng vöøa ñaày ñuû.

Nhöng duy vaät luaän tröôùc Maùc, keå caû trieát hoïc cuûa Phöôùc-baùch, mang nhieàu khuyeát ñieåm, khuyeát ñieåm cuûa thôøi ñaïi, do trình ñoä coøn thaáp keùm cuûa khoa hoïc quyeát ñònh. Noù khoâng bieän chöùng, noù coù tính chaát cô giôùi, sieâu hình, baøng quan vaø khoâng trieät ñeå. Coøn trieát hoïc cuûa chuùng ta, trieát hoïc cuûa Maùc-Aêngen-Leânin-Stalin, chaüng nhöõng laø duy vaät luaän, trieát hoïc cuûa chuùng ta laø duy vaät luaän bieän chöùng. Duy vaät luaän bieän chöùng cao sieâu hôn, hoaøn bò hôn, saéc beùn hôn duy vaät luaän theá kyû thöù 18; noù laø moät taàng phaùt trieån môùi, moät chaát löôïng trieát hoïc môùi, nhö lôøi Jñanoáp (Jdanov), noù laø söï phuû ñònh hoaøn toaøn nhaát cuûa caùc trieát hoïc cuõ.

1. Duy vaät luaän tröôùc Maùc laø duy vaät luaän cô giôùi.

Trieát hoïc khoâng bay boång leân treân caùc khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi, maø traùi laïi, noù gaén lieàn vôùi khoa hoïc xaâm nhaäp vaøo moïi khoa hoïc; trieát hoïc toång keát nhöõng phaùt kieán quan troïng cuûa khoa hoïc taïo cho khoa hoïc moät lyù luaän toång quaùt ñeå laøm cô sôû nghieân cöùu. Trình ñoä khoa hoïc naøo quyeát ñònh hình thöùc trieát hoïc aáy. Cho neân, trình ñoä cuûa khoa hoïc hoài theá kyû thöù 18 quyeát ñònh tinh chaát cô giôùi cuûa trieát hoïc thôøi ñoù. Luùc baáy giôø trong caùc moân khoa hoïc, chæ coù cô hoïc laø phaùt trieån maïnh hôn caû. Trong cô hoïc ñoù, ngöôøi ta laïi chuù yù nhaát vaøo vieäc nghieân cöùu nhöõng vaät cöùng raén treân trôøi vaø döôùi ñaát. Coøn hoùa hoïc thì töïa hoà nhö ñöùa beù môùi taäp teãnh böôùc nhöõng böôùc ñaàu tieân. Sinh vaät hoïc chöa thaønh hình. Vì vaäy, ta khoâng laáy laøm ngaïc nhieân maø thaáy raèng nhaø khoa hoïc, nhaø trieát hoïc luùc aáy caét nghóa caùc hieän töôïng veà sinh hoaït baèng quy luaät cô giôùi; nhaø sinh hoïc tieán boä hoài theá kyû 18 thöôøng noùi: “Maùu chaïy trong maïch nhö nöôùc chaûy trong oáng” : ”khoái oùc tieát ra tö töôûng nhö laø gan tieát ra maät”.

Leõ taát nhieân raèng giaûi thích nhö theá laø sai laàm, maùy moùc.

Vaãn hay quy luaät cô giôùi raát quan troïng; vaãn hay coù theå giaûi thích raát nhieàu hieän töôïng treân vuõ truï baèng quy luaät cô giôùi; vaø ngaøy nay, cô hoïc löôïng töû noái lieàn lyù hoïc vôùi hoùa hoïc; moät khoa hoïc môùi xuaát hieän treân bieân cöông lyù vaø hoùa, ñoù laø hoùa lyù hoïc; maø hoùa hoïc cuõng nhö hoùa lyù hoïc raát laø quan troïng cho söï nghieân cöùu sinh lyù hoïc.Vaãn hay raèng khi nhaø y só chöõa maét caän thò hay vieãn thò cuûa ta baèng kính, thì trong phöông dieän naøo ñoù, nhaø y hoïc noái lieàn sinh lyù hoïc vôùi vaät lyù hoïc xem maét ta nhö moät khoái thaáu kính. Song lyù, hoùa hay hoùa lyù hoïc coù quy luaät rieâng cuûa noù; sinh lyù hoïc coù quy luaät rieâng cuûa noù; xaõ hoäi hoïc coù quy luaät rieâng cuûa noù. Khoâng theå xem xaõ hoäi nhö cô theå, khoâng theå xem cô theå nhö chieác maùy ñoàng hoà. Moät con chuoät leo coät nhaø; con chuoät goàm nhieàu teá baøo; teá baøo goàm nhieàu nguyeân töû, song khoâng theå noùi raèng teá baøo leo coät nhaø, caøng khoâng theå noùi raèng nguyeân töû sôï oai meøo maø chaïy troán. Töø loaïi quy luaät naøy ñeán quy luaät kia chaúng nhöõng coù söï khaùc nhau veà trình ñoä phöùc taïp maø coøn coù söï phaân bieät veà chaát löôïng nöõa, tuy raèng taát caû ñeàu lieân quan vôùi nhau.

Chuùng ta seõ thaáy raèng bieän chöùng phaùp ñaõ phaù tính chaát cô giôùi cuûa duy vaät luaän theá kyû thöù 18. Bieän chöùng phaùp bao goàm cô giôùi luaän maø khoâng quy veà cô giôùi luaän; vaän ñoäng cô giôùi chæ laø moät tröôøng hôïp cuûa vaän ñoäng chung, to lôùn, phöùc taïp, bieän chöùng. Bieän chöùng phaùp ra ñôøi ñaùnh lui vaø tieâu dieät söùc phaûn coâng cuûa duy taâm, thaàn bí; boïn naøy lôïi duïng caùi baát löïc cuûa duy vaät cô giôùi tröôùc nhöõng vaán ñeà lôùn nhö caên nguyeân vaø tính chaát cuûa söï soáng, caê nguyeân vaø tính chaát cuûa tinh thaàn,v..v.. ñeå ñem oâng Thöôïng ñeá vaøo nhaø khoa hoïc baèng cöûa sau, hay laø ñeå gieo moái hoaøi nghi vaøo khaû naêng nhaän thöùc cuûa khoa hoïc.

Caàn nhaän roõ ñieàu naøy: khi ngöôøi naøo coâng kích ñöôïc duy vaät luaän cô giôùi, thì ngöôøi aáy chöa coù quyeàn khua chuoâng goõ moõ raèng hoï ñaõ thaéng duy vaät luaän, caøng khoâng neân töï ñaéc raèng hoï ñaõ thaéng trieát hoïc Maùc-Leâ, bôûi vì trieát hoïc Maùc-Leâ khoâng phaûi laø duy vaät luaän cô giôùi,vaø chæ coù trieát hoïc Maùc-Leâ moùi vaïch roõ caùi thieáu soùt, baát löïc, sai laàm cuûa duy vaät luaän cô giôùi.

Trong “Taïp Chí Phoå Thoâng” in taïi Haø Noäi tröôùc ñaây, coù ngöôøi noùi raèng “Theo Maùc, boä oùc tieát ra tö töôûng nhö laù gan tieát ra maät”. Khoâng bieát anh chaøng aáy ñoïc saùch naøo cuûa Maùc maø tìm ñöôïc moät caâu quaùi gôû nhö theá ? Boïn ñeá quoác thöôøng coù caùch gaùn cho chuû nghóa Maùc-Leâ nhöõng yù kieán bòa ñaët naøo ñoù, roài huøng hoå xeù naùt yù kieán aáy, roài khoaùi traù hoâ to raèng chuùng ñaõ phaù tan chuû nghóa Maùc-Leâ!

Caùch xuyeân taïc aáy laïi cuõ rích bôûi vì töø hôn theá kyû nay, ñoái phöông cuûa trieát hoïc Maùc ñaõ saûn xuaát khoái ngöôøi chöa heà ñoïc saùch cuûa Maùc maø coâng kích Maùc nhö ruoài caén ñuoâi voi.

Duy vaät luaän maùc-xít laø duy vaät luaän bieän chöùng. Tuyeät ñoái khoâng phaûi duy vaät luaän cô giôùi. Duy vaät luaän cô giôùi laø ngoõ ñöôøng quanh daét ñeán duy taâm, thaàn bí veà tö töôûng, daét ñeán beá taéc veà nghieân cöùu. Vì sao ? Chuùng ta seõ giaûi thích.

Maõi ñeán ngaøy nay, duy vaät luaän cô giôùi haõy coøn thoáng trò tö töôûng cuûa nhieàu ngöôøi keå caû moät soá ngöôøi ñaõ tö xem mình laø duy vaät. Khoâng phaûi hoï taùi phaïm nhöõng sai laàm cuûa Ñeà caùc(Descartes), Huùc-lay (Huxley), nhöng hoï laïi phaïm nhöõng sai laàm moät loaïi sai laàm cô giôùi; ví duï nhö nhaø baùc hoïc Anh Han-ñan (Haldane), baûo raèng tinh thaàn laø nhöõng ñieän töû raát teá nhuyeãn; nhö oâng Joùc-ñaêng (Jordan) baûo raèng hieän töôïng sinh hoïat tuøy thuoäc quy luaät vaän ñoäng vaät lyù cuûa vi phaân töû. Ñoù laø trong khoa hoïc töï nhieân. Coøn treân maët xaõ hoäi, lòch söû, chính trò, sai laàm cô giôùi laïi caøng deã maéc phaûi : ví duï nhö baèng moät caùch maùy moùc, ñem moät chieán thuaät thích hôïp vôùi Aâu chaâu kyõ ngheä vaøo öùng duïng ôû Vieät Nam noâng nghieäp; hay ví duï nhö ñoaøn keát moät chieàu ngaïi pheâ bình ñaáu tranh, v.v..

Noùi nhö vaäy ñeå chuùng ta nhôù raèng beänh maùy moùc, tö töôûng cô giôùi, caùch suy xeùt phi bieän chöùng haõy coøn; vaø coøn nhieàu. Khoâng phaûi laø khi coù bieän chöùng phaùp ra ñôøi, khi daõ thuoäc caùc phaïm truø vaø quy luaät bieän chöùng thì “töï nhieân” tö töôûng cô giôùi maùy moùc ñaõ tieâu taùn nhö gioït daàu saêng tröôùc gioù. Coøn phaûi nghieân cöùu, ñaáu tranh nhieàu ñeå bieän chöùng phaùp trôû neân phöông phaùp tö töôûng chuû yeáu.

2. Duy vaät luaän tröôùc Maùc laø duy vaät luaän sieâu hình.

Sieâu hình bôûi vì noù thaáy tónh maø khoâng thaáy ñoäng; vôùi noù, vuõ truï khoâng thay ñoåi, xöa sao nay vaäy vaø sau naøy cöù theá maõi. Neáu noù thaáy ñoäng thì caùi ñoäng aáy hoaëc laø thay ñoåi phöông höôùng, dôøi choã, hoaëc ñi moät voøng roài trôûi laïi choã cuõ, noù cuõng khoâng bieát tìm caên nguyeân cuûa söï vaän ñoäng cô giôùi ñoù ôû ñaâu; cho neân Ñeà-caùc, Nhu-toân (Newton) môùi caét nghóa söï xoay vaàn cuûa vuõ truï baèng caùi buùng cuûa Thöôïng ñeá. Tuyeät nhieân duy vaät luaän tröôùc Maùc chöa thaáy söï bieán ñoåi veà chaùt baèng nhöõng cuoäc ñoät bieán trong töï nhieân giôùi; noù chæ thaáy nhöõng söï bieán ñoåi veà löôïng, tuaàn töï bieán ñoåi.

Vì sao coù tình traïng aáy ?

Vì hai leõ : Thöù nhaát theo lôøi cuûa Angen, nhaø khoa hoïc töø thôøi Phuïc sinh queân maát yeáu toá thôøøi gian khi hoï nghieân cöùu; hoï chæ nghieân cöùu söï vaät trong khoâng gian; ñoù laø moät söï thieät thoøi, moät sai laàm veà phöông phaùp; neáu ngöôïc laïi nhaø khoa hoïc luùc aáy keå ñeán yeáu toá thôøi gian, neáu hoï nghieân cöùu söï vaät trong quaù trình phaùt trieån cuûa noù, thì khoa hoïc ñaõ ñôõ phaûi ñình ñoán hay chaäm tieán. Thöù nhì, sôû dó coù tình traïng nhaän thöùc treân laø vì trình ñoä khoa hoïc coøn thaáp. Ví duï nhö ñòa chaát hoïc chöa thaønh hình, ngöôøi ta luùc aáy chöa bieát raèng traùi ñaát coù lòch söû cuûa noù vaø caùc gioáng loaøi ñeàu coù lòch söû cuûa chuùng noù; khi Kaêng (Kant) ñaët ra giaû thuyeát tinh vaân ñeå giaûi thích caên nguyeân vaø lòch söû cuûa heä thoáng maët trôøi, thì ñaïi ña soá caùc thöùc giaû luùc baáy giôø xem hoïc thuyeát cuûa Kaêng nhö moät chuyeän laï ñeå mua vui khi nhaøn roãi; hoï chöa hieåu thaáu yù nghóa bieän chöùng quan troïng cuûa phaùt kieán aáy; hoï chöa bieát raèng neáu giaû thuyeát cuûa Kaêng maø ñuùng-maø noù cuõng coù phaàn ñuùng thaät- thì caû maët trôøi, traùi ñaát, vaïn vaät, xaõ hoäi, ñeàu phaûi coù lòch söû, nghóa laø phaûi coù bieán ñoåi trong thôøi gian chöù khoâng phaûi xöa sao nay vaäy.

Duy vaät luaän sieâu hình traûi chieáu cho duy taâm luaän naèm cheãnh cheä trong nhaø khoa hoïc; noù loùt ñöôøng cho Thöôïng ñeá ñi vaøo ngöï trò trong lónh vöïc khoa hoïc bieán khoa hoïc thaønh tuøy thuoäc cuûa thaàn hoïc. Thöïc vaäy : neáu nhö caùc gioáng loaøi, caùc tinh tuù khoâng coù lòch söû, thì laøm sao hieåu ñöôïc caên nguyeân cuûa chuùng noù? Ví duï: vì leõ gì maø coù loaøi ngöôøi ? Do ñaâu maø coù ñoäng vaät, thöïc vaät ? Roài thì ruùt cuïc laïi giaûi thích khoâng noåi, ngöôøi ta seõ caàu vieän ñeán moät löïc löôïng thaàn bí vaø noùi raèng Thöôïng ñeá toaøn löôïng toaøn naêng saùng taïo ra caùc gioáng loaøi ñeå bieåu dieãn uy danh cuûa mình. Khoa hoïc vì sieâu hình maø rôi vaøo thaàn bí.

Bieän chöùng phaùp seõ ñem laïi moät phöông phaùp nghieân cöùu môùi, ñuùng: nghieân cöùu moïi söï vaät trong thôøi gian (vaø khoâng gian) trong lòch trình phaùt trieån cuûa chuùng noù. Duy vaät bieän chöùng seõ cho ta caùi khaû naêng giaûi thích ñöôïc nhöõng ñieàu gì maø duy vaät sieâu hìïnh khoâng theå giaûi thích noåi; noù seõ truïc xuaát duy taâm vaø thaàn bí ra khoûi coång nhaø khoa hoïc.

Theá nhöng ta ñöøng chuû quan maø töôûng daïi raèng ngaøy nay khoâng coøn coù duy vaät sieâu hình. Coøn, coøn nhieàu; ví duï : nhö hoïc phaùi Maên-ñen, Moùc-gaên (Mendel, Morgan) baûo raèng caùi geân ñôøi ñôøi khoâng ñoåi duø ñoåi hoaøn caûnh, duø ñoåi caùch dinh döôõng. Laïi coù nhaø baùc hoïc Anh laøm tính theá naøo ñoù ñeå keát luaän raèng vuõ truï ñöôïc taïo ra caùch ñaây 2000 trieäu naêm ! Ñoù laø trong khoa hoïc töï nhieân. Trong khoa hoïc xaõ hoäi, treân maët chính trò, tö töôûng sieâu hình haõy coøn thònh haønh; ví duï nhö coù ngöôøi than raèng : “Hoài tröôùc cöôøng haøo aùp böùc nhaân daân, baây giôø nhaân daân ñaøn aùp cöôøng haøo, xöa sao nay vaäy, coù ngöôøi laø coù ngöôøi aùp cheá ngöôøi “ !

Ñoù, tö töôûng sieâu hình phi bieän chöùng. Coøn phaûi tranh ñaáu maïnh, giaùo duïc nhieàu. Bieän chöùng phaùp khoâng gioáng moät laù buøa, heã treo leân thì taát caû ma quyû sieâu hình ñeàu bò giaûi taùn. Nhaát laø caàn phaûi coù thöïc tieãn caùch maïng thì bieän chöùng phaùp môùi mau trôû thaønh phöông phaùp suy luaän chuû yeáu cho moïi ngöôøi, ñaëc bieät cho nhöõng ngöôøi nghieân cöùu: caàn phaûi coù thöïc tieãn caùch maïng thì tö töôûng cô giôùi sieâu hình môùi mau bò ñaùnh baït ñi. Thaät tieãn caùch maïng khoâng phaûi chæ coù vaùc suùng ñaùnh thöïc daân, thöïc tieãn caùch maïng bao goàm caû söï caûi taïo thieân nhieân, xaõ hoäi con ngöôøi.

3. Duy vaät luaän tröôùc Maùc laø duy vaät luaän baøng quan.

Khuyeát ñieåm thöù ba cuûa duy vaät luaän tröôùc Maùc laø tính chaát baøng quan cuûa noù. Noùi moät caùch khaùc, nhaø trieát hoïc luùc baáy giôø chæ chuyeân taâm giaûi thích vuõ truï, chæ muoán hieåu bieát ñeå hieåu bieát; hoï chöa ñaët nhieäm vuï cho trieát hoïc laø caûi taïo vuõ truï, xaõ hoäi vaø con ngöôøi; döôùi aûnh höôûng cuûa hoï, khoa hoïc treo chieâu baøi trung laäp, thuaàn tuyù, khoa hoïc vò khoa hoïc, ngheä thuaät vò ngheä thuaät, hoï chöa nhaän thaáy raèng nhieäm vuï cuûa trieát hoïc chính laø ñaåy maïnh khoa hoïc ñi tôùi tröôùc, laø aùp duïng nhöõng nguyeân lyù duy vaät vaøo coâng trình nghieân cöùu kinh teá, lòch söû, laøm neàn taûng lyù luaän cho söï hoaït ñoäng chính trò, cho moïi hoaït ñoäng caùch maïng. Moät nhaø vaên Phaùp hoài theá kyû 18, oâng Voân-te (Voltaire) noùi raèng trieát gia laø keû ít lôïi ích nhaát cho nhaân loaïi.

Traùi laïi vôùi tính chaát baøng quan cuûa duy vaät luaän theá kyû thöù 18 thì duy vaät bieän chöùng cuûa Maùc gaén lieàn vôùi chính trò hoïc, vôùi nhieäm vuï caûi taïo xaõ hoäi, caûi taïo töï nhieân; noù laø moät trieát hoïc chieán só; ñuùng nhö lôøi cuûa Maùc, trieát hoïc phaûi laø ñaàu naõo cuûa söï giaûi phoùng con ngöôøi, maø voâ saûn giai caáp chính laø traùi tim cuûa söï giaûi phoùng ñoù. Chính bieän chöùng phaùp ñem tinh thaàn caûi taïo, tinh thaàn caùch maïng vaøo duy vaät luaän. Moãi phaïm truø cuûa bieän chöùng phaùp, moãi quy luaät cuûa bieän chöùng phaùp ñeàu laø moät quy luaät cuûa haønh ñoäng, haønh ñoäng coù phöông höôùng.Coù theå noùi raèng bieän chöùng phaùp laø “linh hoàn” cuûa duy vaät luaän; thieáu noù duy vaät luaän khoâng giaûi thích ñuùng, ñöøng noùi chi caûi taïo ñöôïc. Ñoái vôùi cuoäc ñôùi nhaø trieát hoïc ngaøy nay, nhaø trieát hoïc Maùc-Leâ, khoâng gioáng nhö moät khaùch xem tuoàng dieãn treân saân khaáu lòch söû ; baûn thaân nhaø trieát hoïc laø moät dieãn vieân; maø trieát hoïc laø moät cô sôû lyù luaän cuûa vôû tuoàng. Bieän chöùng phaùp duy vaät ra ñôøi, chaám döùt caùi thôøi maø trieát hoïc bò xem nhö “trang söùc cuûa trí tueä”, caùi thôøi nhaø trieát hoïc naøo muoán gìn giöõ “tieáng taêm”, “phong ñoä” thì phaûi xa phong traøo quaàn chuùng, xa cuoäc ñôøi, xa söï ñaáu tranh cuûa daân toäc, cuûa giai caáp. Nay chaám döùt caùi thôøi maø heã trieát hoïc caøng bay boång leân treân caùc khoa hoïc bao nhieâu thì toân nghieâm vaø giaù trò baáy nhieâu. Bieän chöùng phaùp duy vaät ra ñôøi: nhöõng trieát gia xuaát saéc cuûa noù cuõng laø nhöõng chaùnh khaùch tröù danh; töø ñoù, moãi laõnh tuï cuûa nhaân daân laø moät nhaø trieát hoïc thaâm thuùy: Maùc, Agen, Leânin, Stalin, Mao-Traïch-Ñoâng, Jñanoâp. Theo chæ giaùo cuûa Maùc, Angen, Leânin, Stalin, duy vaät bieän chöùng hieän thaân trong coâng trình caûi taïo thieân nhieân vó ñaïi ôû Lieân Xoâ, Trung Quoác; caùc nöôùc daân chuû nhaân daân, ñem laïi caùi “chaát xanh töôi cho sa maïc”, trò soâng döõ, ñuoåi tuyeát giaù, taïo nhieàu gioáng loaøi ñoäng thöïc vaät môùi, goïi trôøi trôøi phaûi thöa, beû xieàng xích, giaûi phoùng daân toäc, caûi taïo con ngöôøi, taát caû ñeàu phuïc vuï ñôøi soáng tinh thaàn vaø vaät chaát cuûa chuùng ta.

Caùi gì ñaõ phaù tính chaát baøng quan, “yeåm theá” cuûa duy vaät luaän tröôùc Maùc? Caùi gì ñaõ laøm cho duy vaät luaän ñi vaøo ñôøi soáng, soáng vôùi con ngöôøi ? – Aáy laø bieän chöùng phaùp, bieän chöùng cuûa töï nhieân, bieän chöùng cuûa xaõ hoäi, bieän chöùng cuûa tö töôûng maø nhöõng ngöôøi ñaõ toång keát laïi chính laø nhöõng laõnh tuï cuûa caùch maïng theá giôùi; bieän chöùng phaùp laø tinh tuùy caùch maïng cuûa duy vaät luaän.

4. Duy vaät luaän tröôùc Maùc laø duy vaät luaän khoâng trieät ñeå.

Noù khoâng trieät ñeå vì caùc nhaø trieát hoïc cuûa theá kyû thöù 18 khoâng nhaän thaáy töông quan maät thieát giöõa töï nhieân vaø xaõ hoäi, vì hoï chöa nhaän thaáy raèng xaõ hoäi laø moät boä phaän cuûa vuõ truï, vì hoï chöa nhaän thaáy raèng trí naõo cuõng laø saûn phaåm cuûa töï nhieân, cho neân hoï chæ duy vaät trong phaàn quan nieäm veà vuõ truï maø ngöôïc laïi, hoï duy taâm trong phaàn quan nieäm veà xaõ hoäi, veà lòch söû. Hoï tin chaéc raèng vuõ truï vaät chaát tuøy theo quy luaät khaùch quan phoå bieán vaø taát yeáu, nhöng ñoàng thôøi hoï laïi tin raèng lòch söû xoay vaàn tuøy theo loøng toát xaáu, taøi hay dôû, tö töôûng tieán boä hay thoaùi hoùa cuûa nhöõng con ngöôøi xuaát chuùng : theo hoï khoâng coù quy luaät lòch söû, lòch söû chæ laø moät chuoãi ngaãu nhieân. Chính vì leõ aáy maø Angen goïi duy vaät tröôùc Maùc laø duy vaät ôû döôùi goác maø duy taâm ôû treân ngoïn. Sôû dó coù tính baát trieät ñeå aáy laø vì nhaø trieát hoïc, nhaø khoa hoïc taùch rôøi töï nhieân vôùi xaõ hoäi bôûi vì hoï chöa nhaän thaáy raèng toàn taïi xaõ hoäi quyeát ñònh yù thöùc xaõ hoäi, bôûi vì hoï caét ñöùt daây lieân heä khoâng theå caét ñöùt ñöôïc giöõa taát yeáu vaø töï do, noùi toùm moät caâu, bôûi vì hoï chöa ñöôïc soi saùng baèng ngoïn ñuoác duy vaät bieän chöùng.

Cho neân caùc nhaø tö töôûng tieán boä cuûa theá kyû thöù 18 Aâu chaâu nghó sai raèng caû caùi cheá ñoä noâng noâ phong kieán laø moät nghìn naêm khoâng taát yeáu, nghìn naêm ñen toái voâ ích cho nhaân loaïi. Theo hoï, ñoù laø lòch söû laàm ñöôøng, maïch laïc tieán hoùa cuûa lòch söû bò ñöùt ñoaïn. Theo hoï, ví phoûng nghìn naêm tröôùc ñaây, con ngöôøi tìm ñöôïc tö töôûng daân quyeàn, töï do, bình ñaúng, thì laøm gì coù phong kieán u meâ, laøm gì coù noâng noâ ñen toái ?

Thöïc ra thì nhaân loaïi khoâng “ñoát chaùy” giai ñoaïn lòch söû ñöôïc; cheá ñoä noâ leä khoâng tröïc tieáp sinh ñeû ra tö baûn chuû nghóa ñöôïc; duø sao ñi nöõa phong kieán vaãn cao hôn cheá ñoä noâ leä, chöù naøo phaûi laø moät sai laàm cuûa lòch söû ? Coäng saûn nguyeân thuûy, noâ leä, phong kieán, tö baûn, boán giai ñoaïn taát yeáu cuûa lòch söû laàn löôït sinh ra roài tieâu dieät theo nhöõng quy luaät haùch quan vaø taát yeáu vaø chính nhöõng quy luaät taát yeáu vaø khaùch quan daét loaøi ngöôøi leân chuû nghóa xaõ hoäi, leân chuû nghóa coäng saûn. Caùc quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng bao truøm caû töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö töôûng. Chính trò hoïc, kinh teá hoïc, xaõ hoäi hoïc, söû hoïc, trôû thaønh nhöõng khoa hoïc chính xaùc nhö caùc khoa hoïc töï nhieân. Nhôø ñaâu ? – Chính nhôø duy vaät luaän bieän chöùng.

Phöông phaùp bieän chöùng ñaõ laøm cho duy vaät luaän ñöôïc trieät ñeå trong toaøn boä. Thöïc chaát caùch maïng cuûa bieän chöùng phaùp laø ôû choã ñoù. Trieát hoïc laø kim chæ nam cho haønh ñoäng thöïc tieãn laø cuõng vì theá. Maùc laø nhaø trieát hoïc ñaàu tieân ñem öùng duïng duy vaät luaän vaøo söï nghieân cöùu xaõ hoäi vaø lòch söû, laø ngöôøi saùng taïo khoa hoïc xaõ hoäi vaø lòch söû xöùng ñaùng vôùi yù nghóa chöõ khoa hoïc.

Song maõi ñeán ngaøy nay tö töôûng vaø phöông phaùp duy taâm trong xaõ hoäi hoïc vaø söû hoïc vaãn coøn phoå bieán. Ngay trong haøng nguõ chuùng ta, di tích cuûa noù haõy coøn naëng neà; tæ duï nhö coù nhöõng ngöôøi tin raèng ñeá quoác chuû nghóa theá giôùi coù toå chöùc vôùi nhau, khoâng theå chieán tranh vôùi nhau nöõa; hay coù ngöôøi chöa thoâng chuû nghóa Maùc, baûo raèng ñeán xaõ hoäi chuû nghóa thì con ngöôøi söûa chöõa quy luaät cuõ, taïo ra quy luaät môùi cuûa xaõ hoäi, v.v… hoï phuû nhaän tính chaát khaùch quan, taát yeáu cuûa quy luaät, hoï voâ tình phuû nhaän khoa hoïc xaõ hoäi, Stalin ñaõ ñaùnh ñoå xu höôùng sai laàm aáy, trong quyeån saùch cuoái cuøng cuûa Thoáng cheá.

ÔÛ ñaây caàn thanh minh raèng duy vaät luaän cuûa theá kyû thöù 18 Aâu chaâu laø yù thöùc cuûa giai caáp tö saûn caùch maïng. Tö saûn luùc aáy laø giai caáp ñang leân; cho neân trong soá nhöõng trieát gia cuûa hoï, vaãn coù moät vaøi ngöôøi nhö Ñi-ñô-roâ (Diderot) tieáp caän vôùi duy vaät luaän chieán só, tieáp caän vôùi phöông phaùp bieän chöùng.

Qua boán khuyeát ñieåm caên baûn cuûa duy vaät luaän tröôùc Maùc chuùng ta baét ñaàu nhaän thaáy raèng bieän chöùng phaùp ñöa duy vaät luaän ra khoûi beá taéc cô giôùi, sieâu hình; bieän chöùng phaùp laøm cho duy vaät luaän trôû neân trieät ñeå, bieán thaønh moät vuõ khí ñaáu tranh, caûi taïo vuõ truï. Maùc ñaõ noùi luùc coøn treû: “Trieát hoïc laø ñaàu naõo cuûa söï giaûi phoùng con ngöôøi maø giai caáp voâ saûn laø traùi tim cuûa söï giaûi phoùng ñoù”. Veà sau, luaän veà trieát hoïc cuûa Phöôùc-baùch, Maùc coù noùi: “Laâu nay trieát hoïc chæ giaûi thích vuõ truï; baây giôø trieát hoïc phaûi caûi taïo vuõ truï”. Ñuùng nhö theá. Nhöng ta caàn noùi theâm: caùi trieát hoïc coù söùc laøm ñöôïc söù maïng vó ñaïi aáy, khoâng phaûi laø baát cöù trieát hoïc naøo; laøm ñöôïc söù maïng aáy, chæ coù duy vaät luaän thoâi; maø cuõng khoâng phaûi laø baát cöù loaïi duy vaät luaän naøo; caùi trieát hoïc coù söùc laøm ñöôïc söù maïng giaûi phoùng con ngöôøi laø duy vaät luaän bieän chöùng vaø chæ coù noù thoâi. Vaø haïng ngöôøi coù theå öùng duïng duy vaät luaän bieän chöùng moät caùch chính xaùc chæ laø giai caáp coâng nhaân (vaø nhöõng baïn ñoàng minh laâu daøi cuûa noù : noâng daân, lao ñoäng trí oùc), moät giai caáp vöøa saûn xuaát vöøa tö töôûng, moät giai caáp tieân tieán nhaát ñang mang trong taâm hoàn noù caû töông lai nguyeän voïng cuûa nhaân loaïi.

II - Bieän chöùng phaùp duy taâm

Trôû veà treân, chuùng ta ñaõ vaïch roõ nhöõng khuyeát ñieåm cuûa duy vaät luaän tröôùc Maùc; noù laø duy vaät luaän phi bieän chöùng. Baây giôø chuùng ta laïi vaén taét trình baøy vaø pheâ phaùn bieän chöùng phaùp tröôùc Maùc, ñaëc bieät laø bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen. Bieän chöùng phaùp Heâ-gen laø bieän chöùng phaùp duy taâm.

1) Caùch maïng nuùp sau löng nhaø giaùo sö trieát hoïc Ñöùc : Heâ-gen.

Heâ-gen (1770-1831) laø nhaø trieát hoïc duy taâm vó ñaïi nhaát cuûa Ñöùc, coù theå noùi cuûa nhaân loaïi nöõa. Chuùng ta ñaõ bieát duy taâm luaän Heâ-gen laø duy taâm luaän khaùch quan, ñaëc ñieåm cuûa trieát hoïc Heâ-gen laø bieän chöùng phaùp. Trong nhieàu taäp saùch tröù danh nhö trong “Ñaïi luaän lyù” Heâ-gen tieáp caän vôùi duy vaät luaän.

Khi Maùc vieát luaän aùn veà Ñeâ-moâ-cô-rít (Deùmocrite) ñeå thi thaïc só thì Maùc coøn laø moân ñoà taû phaùi cuûa Heâ-gen. Heâ-gen coù nhieàu moân ñoà laém: thuoäc vaøo nhoùm moân ñoà höõu phaùi, nhöõng ai baùm vaøo duy taâm luaän cuûa oâng; coøn thuoäc nhoùm moân ñoà taû phaùi, nhöõng ai caên cöù vaøo bieän chöùng phaùp. Maùc troâng thaáy roõ thöïc chaát caùch maïng cuûa tö töôûng bieän chöùng cuûa Heâ-gen; tuy theá, tröôùc khi Phöôùc-baùch ra ñôøi vôùi quyeån “Tinh tuùy cuûa chuû nghóa Gia-toâ” Maùc chöa tìm ñöôïc loái thoaùt ra khoûi bieän chöùng phaùp duy taâm.

Beân Phaùp, hoài theá kyû thöù 18, cuoäc caùch maïng trieát hoïc doïn döôøng cho cuoäc caùch maïng chính trò. Beân Ñöùc cuõng theá : caùch maïng trieát hoïc ñi tröôùc caùch maïng chính trò (caàn noùi ngay raèng nhöõng cuoäc caùch maïng tö töôûng vaø xaõ hoäi ñoù goác ôû söï tieán trieån cuûa loái saûn xuaát tö baûn, goác ôû cuoäc ñaáu tranh giai caáp giöõa tö saûn vaø quyù toäc phong kieán). Coù khaùc moät ñieàu : ngöôøi Phaùp coâng nhieân tranh ñaáu choáng giaùo hoäi, choáng hoïc thuaät tö töôûng cuûa boïn caàm quyeàn, choáng chính phuû nhaø vua, cho ñeán ñoãi hoï phaûi bò giam caàm trong nguïc Baùt-ti hay phaûi troán sang Anh, Haø lan (luùc baáy giôø laø queâ höông cuûa tö saûn tieán boä. Haø lan vaø Anh ñaõ laøm xong cuoäc caùch maïng tö saûn cuûa hoï). Traùi laïi, ôû Ñöùc, nhöõng trieát gia gieo maàm caùch maïng tö töôûng laïi laø nhöõng vò giaùo sö coâng khai daïy ôû Ñaïi hoïc- nhö Heâ-gen ñöôïc nhaø caàm quyeàn baûo veä, toân troïng, maø chính hoï chöa heà ñöông ñaàu vôùi chính phuû hoï.

Vaäy coù ngöôøi seõ hoûi: caùc giaùo sö aáy khoâng ñöông ñaàu vôùi chính phuû phong kieán, ñöôïc nhaø caàm quyeàn baûo veä, toân troïng, thì hoï gieo maàm caùch maïng laøm sao ? Hay laø boïn thoáng trò aáy “daân chuû “ laém ?

Angen caét nghóa :

“Caùch maïng nuùp sau löng vò giaùo sö aáy, caùch maïng aån sau nhöõng caâu hoûi röôøm raø vaø môø aùm cuûa caùc vò giaùo sö aáy”.

2) Thöïc chaát caùch maïng cuûa bieän chöùng phaùp Heâ-gen.

Theá naøo goïi laø caùch maïng nuùp sau löng caùc vò giaùo sö trieát hoïc, aån beân trong caùc caâu noùi röôøm raø vaø muø môø cuûa hoï ? Chuùng ta haõy laáy vaøi ví duï : Heâ-gen coù nhöõng caâu noùi “laï thöôøng” môùi nghe thoaùng qua thì coù theå xem noù nhö laø beânh vöïc cheá ñoä ñöông thôøi, maø heã nghiõ kyû vaøo thì naém ñöôïc yù nghóa caùch maïng, nhö caâu sau ñaây :

“Caùi gì thöïc taïi, thì caùi aáy laø hôïp lyù; caùi gì hôïp lyù thì caùi aáy laø thöïc taïi”

Trong caâu röôøm raø aáy, Heâ-gen ñaët ra hai phaïm truø bieän chöùng (thöïc taïi vaø hôïp lyù) vaø ñaët vaán ñeà chuyeån bieán, hoã bieán cuûa thöïc taïi vaø hôïp lyù. Nhöõng boïn phaûn ñoäng hieåu Heâ-gen theo kieåu phaûn ñoäng, chuùng hieåu Heâ-gen theo trí naõo heïp hoøi cuûa chuùng; chaúng haïn vua Guy-doâm (Freùderic Guillaume) thích caâu “Caùi gì thöïc taïi thì caùi aáy laø hôïp lyù” Thích laém. Neáu quaû nhö theá thì nhaø nöôùc Phoå laø thöïc taïi thì noù laø hôïp lyù; neáu quaû nhö theá, thì nhaø ñaïi trieát hoïc Heâ-gen ñaõ ñoùng con daáu taùn thaønh tính chaát hôïp lyù cuûa chính quyeàn quaân chuû roài! Nhöng boïn caàm quyeàn nhaàm to, chuùng hieåu Heâ-gen baèng tö töôûng heïp hoøi, laïc haäu, sieâu hình cuûa chuùng, nghóa laø chuùng khoâng hieåu Heâ-gen.

Vì, theo Heâ-gen, theo bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen caùi thöïc taïi baây giôø, caùi hôïp lyù baây giôø seõ trôû thaønh khoâng thöïc taïi vaø baát hôïp lyù ôû ngaøy mai; caùi gì hôïp lyù, taát yeáu maø hieän giôø chöa thaønh thöïc taïi, thì ngaøy mai noù seõ trôû thaønh thöïc taïi, khoâng traùnh khoûi ñöôïc. Luùc aáy nhaø nöôùc Phoå laø thöïc taïi, noù hôïp vôùi tình traïng hoài luùc aáy cuûa nöôùc Ñöùc, trình ñoä hoài aáy cuûa nöôùc Ñöùc. Heã tình traïng cuûa nöôùc, trình ñoä cuûa daân khaùc ñi, tieán leân, thì nhaø nöôùc cuõ seõ khoâng coøn hôïp lyù, taát yeáu vaø thöïc taïi nöõa; taát nhieân noù phaûi ñoå naùt ñi ñeå ñöôïc thay baèng moät thöïc taïi môùi hôïp lyù vôùi tình theá môùi. Cho neân, Angen noùi :

“Luaän cöông veà hôïp lyù vaø thöïc taïi ñöôïc giaûi quyeát theo bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen baèng luaän cöông sau ñaây: caùi gì hieän coù thì ngaøy mai seõ cheát maát”.

Ñöùng tröôùc caùi bieän chöùng phaùp aáy, coøn coù caùi gì laø vónh haèng, coøn coù caùi gì laø baát bieán ? Coøn coù giaùo ñieàu naøo nöõa ? Coøn coù caùi gì laø thaàn thaùnh baát khaû xaâm phaïm nöõa ? Caùch maïng nuùp sau löng giaùo sö trieát hoïc laø theá.

Bieát moät vaät laø gì, chöa phaûi laø vieäc chính.

Bieát moät vaät ñöông trôû thaønh caùi gì, ñoù môùi laø vieäc chính.

Bieän chöùng phaùp xeùt söï vaät trong söï bieán chuyeån cuûa noù. Ñoäng laø thaät, laø phoå bieán; tónh laø töông ñoái, laø tröôøng hôïp ñaëc bieät. Laàn thöù nhaát ngöôøi ta quaû quyeát vaø coù heä thoáng ñaët söï nghieân cöùu söï vaät trong thôøi gian.

Töø nay, khoâng coøn ai daùm töï phuï laø ñaõ tìm ñöôïc chaân lyù tuyeät ñoái vónh haèng, neáu ngöôøi aáy toân troïng chaân lyù khaùch quan. Töø nay khoâng coøn moät cheá ñoä xaõ hoäi naøo daùm töï xöng laø cheá ñoä cuoái cuøng, tuyeät myõ, baát bieán. Hôn nöõa, sau khi Kaêng döïng leân giaû thuyeát tinh vaân, vaø ngöôøi ta ñaõ nhôø kính vieãn voïng tìm thaáy nhieàu tinh vaân treân khoâng trung, thì khoâng coøn nhaø khoa hoïc thieân vaên naøo nghi ngôø raèng heä thoáng maët trôøi coù lòch söû , coù sinh aét coù töû; song caùi ngaøy giôø cheát aáy haõy coøn xa laém, ngöôøi ta khoâng theå :

“Baét buoäc trieát hoïc cuûa Heâ-gen phaûi lo giaûi quyeát moät vaán ñeà maø khoa hoïc töï nhieân luùc aáy chöa ñaët ra”.

Vuõ truï coù lòch söû , maët trôøi coù lòch söû ; thì traùi ñaát phaûi coù lòch söû , vaø xaõ hoäi taát nhieân cuõng phaûi coù lòch söû nhö moïi gioáng moïi loaøi. Noùi lòch söû töùc laø noùi bieán ñoåi, caùi môùi thay caùi cuõ, caùi hôïp lyù thay caùi phi lyù. Töùc laø noùi caùch maïng.

Trôû veà treân, chuùng ta ñaõ trình baøy vaøi ñaëc ñieåm trong bieän chöùng phaùp Heâ-gen. Bieän chöùng phaùp Heâ-gen phong phuù laém. Khoâng phaûi chæ coù baáy nhieâu aáy thoâi song baáy nhieâu ñoù ñaõ chöùng thöïc caùi thöïc chaát caùch maïng cuûa bieän chöùng phaùp . Maùc vaø Angen ,Leâ-nin vaø Sta-lin ñeàu coâng nhaän raèng Heâ-gen laø baäc thaày coù giaù trò .

Tuy nhieân, bieän chöùng phaùp Heâ-gen maéc nhieàu khuyeát ñieåm ; noùi duy taâm khoâng trieät ñeå. Maùc goïi laø bieän chöùng phaùp “loän nhaøo”.

3) Tính chaát “loän nhaøo” cuûa bieän chöùng phaùp Heâ-gen.

Trong quyeån “vuõ truï quan” chuùng toâi ñaõ noùi veà duy taâm luaän khaùch quan cuûa Heâ-gen. Theo Heâ-gen lyù trí coù tröôùc vuõ truï, vuõ truï laø hieän thaân cuûa lyù trí tuyeät ñoái. Bieän chöùng phaùp cuûa lyù trí laøm neàn moùng cho bieän chöùng cuûa töï nhieân maø noù laø phaûn aûnh .

Vì vaäy, vì tính chaát duy taâm cuûa noù neân bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen, bò coi laø loän nhaøo, laáy ñaàu laøm chaân, ñaïp ñaát baèng caùi ñaàu, ñoäi trôøi baèng caëp chaân. Muoán duøng bieän chöùng phaùp ñeå nghieân cöùu khoa hoïc, ñeå caûi taïo xaõ hoäi, caûi taïo vuõ truï thì phaûi nghòch ñaûo bieän chöùng phaùp, Heâ-gen cho ñaàu trôû leân trôøi, chaân veà vôùi ñaát, phaûi xem töï nhieân laø “ñaù thöû vaøng” cuûa bieän chöùng phaùp, phaûi xem bieän chöùng phaùp tö töôûng nhö laø phaûn aûnh cuûa bieän chöùng phaùp töï nhieân.

Maùc noùi :

“ Phöông phaùp bieän chöùng cuûa toâi chaüng nhöõng khaùc vôùi phöông phaùp cuûa Heâ-gen trong caên baûn, maø coøn hoaøn toaøn ngöôïc laïi nöõa. Vôùi Heâ-gen, yù töôûng laø meï ñeû cuûa thöïc taïi, thöïc taïi laø hình thöùc hieän töôïng cuûa yù töôûng. Vôùi toâi, traùi laïi, vaän ñoäng cuûa tö töôûng chæ laø phaûn aûnh cuûa thöïc taïi vaän ñoäng truyeàn vaøo trí naõo cuûa con ngöôøi” (“Tö baûn luaän”)

Bieän chöùng phaùp cuûa Maùc laø bieän chöùng phaùp duy vaät, cuõng nhö duy vaät luaän cuûa Maùc laø duy vaät luaän bieän chöùng. Duy vaät luaän vaø bieän chöùng phaùp thaønh moät moái thoáng nhaát cô theå trong chuû nghóa Maùc.

ÔÛ treân, chuùng ta ñaõ thaáy raèng, vì duy vaät luaän theá kyû 18 khoâng bieän chöùng neân noù khoâng trieät ñeå, neân noù ngoaët veà duy taâm, laùt ñöôøng cho thaàn bí. Thì, ôû ñaây, chuùng ta cuõng seõ thaáy raèng, vì bieän chöùng phaùp Heâ-gen laø duy taâm, neân noù khoâng trieät ñeå, neân roát cuøng Heâ-gen laïi maâu thuaãn vôùi Heâ-gen, maø maâu thuaãn naøy laø maâu thuaãn naøy laø maâu thuaãn luaän lyù (töùc laø sai laàm) chôù khoâng phaûi laø maâu thuaãn bieän chöùng (töùc laø ñuùng thöïc teá).

Noùi theo tuïc teä cuûa caùc nhaø trieát hoïc cuõ, Heâ-gen cheá taïo ra moät heä thoáng; maø cuõng theo tuïc leä cuõ, moãi heä thoáng ñöôïc keát luaän baèng moät chaân lyù tuyeät ñoái; cho neân Heâ-gen keát luaän trieát hoïc cuûa oâng baèng caùch noùi raèng oâng ñaõ phaùt hieän ñöôïc chaân lyù vónh haèng, tuyeät ñoái maø hieän thaân laø nhaø nöôùc Phoå. Theá laø Heâ-gen phaûn laïi bieän chöùng phaùp cuûa oâng. Ngaøy nay, ai ai ñeàu bieát raèng trieát lyù cuûa Heâ-gen, duø cao, ñaõ bò vöôït qua, ñaõ bò phuû ñònh nhö noù ñaõ vöôït qua vaø phuû ñònh trieát lyù tieàn kyø; ngaøy nay, ai cuõng bieát raèng nhaø nöôùc Phoå ñaõ ñoå naùt, vaø sau ñoù, quaân quyeàn cuûa Guy-ñoâm II, cheá ñoä ñoäc taøi cuûa Hít-le ñeàu ñoå naùt. Chæ coù söï vaän ñoäng laø tröôøng toàn, chæ coù söï bieán chuyeån laø vónh haèng.

Duø sao ñi nöõa, coáng hieán cuûa Heâ-gen cho nhaân loaïi vaãn laø to taùt. Leânin baûo raèng coù ñoïc quyeån “luaän lyù” cuûa Heâ-gen thì môùi hieåu thaät saâu quyeån “tö baûn luaän” cuûa Maùc. Vaø chuùng ta cuõng ñaõ bieát raèng duy taâm khaùch quan tieáp caän duy vaät luaän. Khi Leânin ñoïc quyeån “luaän lyù”, Leânin coù chuù thích nhö sau:

“Caû caùi chöôùng noùi veà “YÙ töôûng tuyeät ñoái “ gaàn nhö khoâng coù gì ñaëc bieät laø duy taâm; Heâ-gen giaûi thích phöông phaùp bieän chöùng.. Trong taùc phaåm duy taâm nhaát cuûa Heâ-gen ít coù duy taâm luaän nhaát maø laïi coù nhieàu duy vaät luaän nhaát. Maâu thuaãn thöïc, nhöng ñoù laø moät söï thaät”.

Voâ luaän nhöõng sai laàm gì, khuyeát ñieåm gì, Heâ-gen vaãn laø moät nhaø trieát hoïc thoâng minh xuaát chuùng, uyeân baùc voâ cuøng. Angen ví heä thoáng trieát hoïc cuûa Heâ-gen nhö moät khuoân khoå taïm thôøi, coøn bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen thì nhö caùi thöïc chaát vónh vieãn. Aûnh höôûng cuûa Heâ-gen raát lôùn, raát saâu, ngay khi oâng coøn soáng. Sau khi oâng cheát, aûnh höôûng aáy laïi to hôn nöõa, noù xaâm nhaäp vaên chöông baùo chí, tö töôûng chính trò, gaây moät cuoäc chieán ñaáu naùo nhieät, beân trong vaø beân ngoaøi haøng nguõ moân ñoà cuûa Heâ-gen. Coù phe baùm vaøo caùi heä thoáng cuûa Heâ-gen (töïa nhö moät nhoùm moân ñoà cuûa Ñeà-caùc baùm vaøo sieâu hình hoïc cuûa thaày); c1o phe, phe treû, phe taû, döa vaøo bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen (töïa nhö moät nhoùm khaùc trong moân ñoà cuûa Ñeà-caùc döïa vaøo vaät lyù hoïc cuûa thaày). Hai phe tranh ñaáu vôùi nhau, ban ñaàu laø ñaáu tranh treân lónh vöïc trieát hoïc, sau laø ñaáu tranh treân laõnh vöïc toân giaùo vaø chính trò.

Ñoù laø moät traïng thaùi ñaáu tranh giöõa tieán boä vaø baûo thuû. Cuoäc caùch maïng Ñöùc ñang ngaám ngaàm töø naêm 1830 ñeán naêm1840; naêm 1948 noù buøng noå. Angen noùi :

“Töø söï tan raõ cuûa hoïc phaùi Heâ-gen naåy nôû ra moät xu höôùng khaùc, chæ coù xu höôùng naøy môùi thaät coù keát quaû : trong caên baûn noù dính lieàn vôùi teân tuoåi cuûa Maùc”.

ÔÛ ñaây söï phaân lieät vôùi trieát hoïc Heâ-gen cuõng phaùt sinh baèng söï trôû veà vôùi quan ñieåm duy vaät luaän.

Theá laø roõ. Duy vaät luaän bieän chöùng phaùp cuûa Maùc khoâng phaûi laø duy vaät luaän tröôùc Maùc coäng vôùi bieän chöùng phaùp tröôùc Maùc; cuï theå hôn, khoâng phaûi laø duy vaät luaän cuûa Phöôùc-baùch coäng vôùi bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen. Maùc ñaõ hoaøn thaønh moät coâng trình toång keát lôùn lao, toång keát caùc tö töôûng trieát hoïc saün coù, toång keát caùc phaùt kieán khoa hoïc, döïng leân moät trieát hoïc môùi. Cho neân, trong khi pheâ bình quyeån “Lòch söû trieát hoïc Taây phöông” cuûa A-leùc-xaêng-ñôø-roáp (Alexandrov) Jñanoâp coù noùi raèng duy vaät bieän chöùng laø “söï phuû ñònh hoaøn toaøn nhaát cuûa caùc trieát hoïc ñaõ coù tröôùc” vaø chuùng ta ñaõ noùi raèng noù laø moät taàng trieát hoïc môùi, moät chaát trieát hoïc môùi, trieát hoïc cuûa giai caáp voâ saûn, trieát hoïc cuûa nhaân loaïi caàn lao, cuûa nhaân loaïi tieán boä, kim chæ nam cuûa nhaø nghieân cöùu, neàn taûng lyù luaän cuûa caùc khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi.

III - Nhöõng phaùt kieán khoa hoïc naøo ñaõ laøm neàn moùng cho bieän chöùng phaùp duy vaät

Phöông phaùp sieâu hình xem moïi söï vaät nhö taùch rôøi nhau, nhö baát bieán, nhö khoâng maâu thuaãn, nhö khoâng coù söï thay ñoåi veà chaát. Sai laàm ! Nhöõng sai laàm aáy raát deã hieåu neáu ta bieát raèng trình ñoä cuûa trieát hoïc taát nhieân phaûi töông öùng vôùi trình ñoä cuûa khoa hoïc. Ngheà chuïp aûnh coù tröôùc ngheà quay phim, vaät tónh deã troâng hôn vaät ñoäng; nhìn cuïc boä deã hôn nhìn toaøn boä; thì duy vaät cô giôùi sinh nôû ra tröôùc duy vaät bieän chöùng, ñieàu ñoù khoâng coù gì laï.

Song, neáu chæ dieãn giaûng nhö treân thì ngöôøi ta coù theå töôûng töôïng raèng bieän chöùng phaùp Maùc-xít xuaát phaùt ñôn thuaàn töø moät cuoäc pheâ bình duy vaät luaän cô giôùi vaø bieän chöùng phaùp duy taâm. Thaät ra, bieän chöùng phaùp duy vaät ñöôïc döïng leân treân moät neàn moùng khoa hoïc nhaát ñònh trong nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi nhaát ñònh; giaû söûø khoâng coù neàn moùng khoa hoïc aáy vaø ñieàu kieän xaõ hoäi aáy thì söï pheâ bình Heâ-gen vaø Phöôùc-baùch chöa ñuû ñeå saùng laäp bieän chöùng phaùp duy vaät.

Vaäy nhöõng phaùt kieán khoa hoïc naøo laøm neàn moùng cho bieän chöùng phaùp duy vaät ?

Trình ñoä khoa hoïc cuûa theá kyû 18 quyeát ñònh tính chaát sieâu hình, cô giôùi cuûa trieát hoïc trong theá kyû aáy. Ñeán khi khoa hoïc phaùt hieän ñöôïc nhöõng ñieàu môùi, tìm thaáy söï bieán chuyeån, söï vaän ñoäng trong töï nhieân thì treân maët trieát hoïc, bieän chöùng phaùp duy vaät ra ñôøi ñieàu aáy khoâng coù gì laø laï… Angen noùi :

“Ñeán cuoái theá kyû 18, khoa hoïc töï nhieân laø khoa hoïc tích tuï tröôùc heát, noù nghieân cöùu nhöõng söï vaät maø noù xem nhö laø tröôøng toàn, baát bieán. Ñeán theá kyû 19, noù trôû thaønh khoa hoïc phaân loaïi, noù nghieân cöùu caùc hieän töôïng; noù nghieân cöùu caên nguyeân vaø phaùt trieån caùc söï vaät, noù nghieân cöùu nhöõng moái lieân heä giöõa caùc hieän töôïng töï nhieân hôïp laïi thaønh moät toaøn boä to lôùn”.

Nhöõng moân khoa hoïc nhö sinh vaät hoïc, ñòa chaát hoïc.., ñeàu laø con ñeû cuûa theá kyû 19. Trong soá raát nhieàu phaùt kieán thì coù ba phaùt kieán quan troïng ñaëc bieät ñaõ aûnh höôûng raát quyeát ñònh ñeán bieän chöùng phaùp duy vaät cuûa Maùc:

- Phaùt kieán veà teá baøo.

- Phaùt kieán veà söï bieán ñoåi cuûa naêng löôïng.

- Phaùt kieán veà caên nguyeân cuûa caùc gioáng loaøi.

1. Phaùt kieán veà teá baøo.

Hai oâng Sô-oan (Schwan) vaø Sô-lay-ñe (Schleider) tìm ra teá baøo, ñôn vò cuûa söï soáng. Phaùt kieán aáy daïy chuùng ta raèng taát caû caùc loaøi sinh vaät, duø coû caây, caàm thuù, hay con ngöôøi töø rong reâu, truøng deá ñeán vua chuùa, taát caû ñeàu phaùt sinh töø moät ñôn vò gioáng nhau: teá baøo. Teá baøo sinh nôû, phaùt trieån leân maõi thaønh ra cô theå caøng cao caøng phöùc taïp, roát cuøng môùi ñeán con ngöôøi coù trí tueä. Söï soáng khoâng coøn laø caùi aâán cuûa thöôïng ñeá nöõa. Neàn moùng cuûa söï soáng laø duy nhaát. Söï phaùt trieån cuûa teá baøo caét nghóa söï phaùt trieån cuûa caùc loaøi sinh vaät, thöïc vaät, ñoäng vaät, töø thaáp leân cao. Duy vaät luaän ñöôïc chöùng minh, bieän chöùng phaùp ñöôïc ñaø tieán tôùi.

Tö töôûng thaàn bí, phöông phaùp sieâu hình bò moät ñoøn chí töû: uy linh cuûa thöôïng ñeá saùng taïo söï soáng bò suïp ñoå. Ngöôøi ta khoâng coøn ngöôõng leân khoâng trung ñeå tìm leõ huyeàn dieäu cuûa sinh hoaït nöõa; ngöôøi ta ngoù xuoáng ñaát, xuoáng thöïc teá, ngöôøi ta moå xeû cô theå, phaân chaát teá baøo, tìm toøi trong phoøng thí nghieäm ñeå veùn maøn bí maät cuûa vuõ truï höõu sinh caét nghóa caên nguyeân vaø phaùt trieån söï soáng.

Xin nhaéc laïi moät ñoaïn trong giaùo trình “Vuõ truï quan” noùi veà caên nguyeân cuûa sinh hoaït. Chuùng ta ñaõ bieát raèng phaùt kieán cuûa Sô-oan vaø Sô-lay-ñe raát quan troïng, raát xaùc thöïc nhöng noù haõy coøn ñeå cöûa troáng cho chuû nghóa duy thaàn leûn vaøo. Sinh lyù hoïc luùc baáy giôø chöa giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà bieán chuyeån töø vaät voâ sinh ñeán vaät höõu sinh; giöõa vaät voâ sinh vaø vaät höõu sinh haõy coøn moät caùi hoá saâu chia reõ; cho neân boïn duy taâm duy thaàn vaãn coøn noùi leáu laùo raèng “tuy thöôïng ñeá khoâng sinh ra sinh vaät, nhöng thöôïng ñeá sinh ra caùi teá baøo ñaàu tieân”. Maõi ñeán gaàn ñaây khi caùc nhaø baùc hoïc Lieân-xoâ nhö baø Leâ-peâ-sinh-kai-a döïng leân ñöôïc thuyeát môùi veà teá baøo, ñi saâu vaøo söï nghieân cöùu phaàn sinh hoaït phi teá baøo, chöùng minh söï caáu taïo teá baøo töø nguyeân sinh chaát vaø nghieân cöùu söï caáu taïo ra nguyeân sinh chaát töø vaät voâ sinh, thì vaán ñeà caên nguyeân cuûa söï soáng môùi ñöôïc giaûi quyeát moät caùch trieät ñeå hôn. Teá baøo hoïc Xoâ-vieát coøn höùa heïn nhieàu tieán böôùc khaùc nöõa.

2. Phaùt kieán veà bieán ñoåi cuûa naêng löôïng.

Hai oâng Mai-de (Mayer) vaø Jun(Joule) tìm ra quy luaät döông löôïng cô giôùi cuûa nhieät. Roài baèng côù naøy tôùi baèng côù khaùc thi nhau xuaát hieän ñeå chöùng minh söï bieán chuyeån cuûa naêng löôïng. Söùc noùng, aùnh saùng, ñieän quang, naêng löôïng hoùa hoïc v.v… ñeàu coù theå vaø thöôøng thöôøng bieán töø hình thaùi naøy sang hình thaùi khaùc, caùi naøy maát ñi laïi sinh ra caùi noï, thöïc ra chaúng maát maùt ñi ñaâu, taát caû caùc hình thöùc ñeàu laø nhöõng caùch toàn taïi cuûa vaät chaát luoân luoân vaän ñoäng.

Haèng ngaøy ta thaáy söï bieán chuyeån cuûa naêng löôïng trong töï nhieân giôùi ; chaúng nhöõng theá, ngay trong phoøng thí nghieäm, trong coâng ngheä, chuùng ta ñaõ taïo ñöôïc, duøng ñöôïc söï bieán chuyeån cuûa naêng löôïng, tính toaùn moät caùch raát chính xaùc nhöõng söï bieán chuyeån: ñoát nöôùc thaønh hôi, hôi nöôùc quay maùy, maùy quay cho ñieän, ñieän sinh aùnh saùng, aùnh saùng laøm phaân hoùa hay keát hôïp nhöõng chaát hoùa hoïc v.v… Söï bieán chuyeån naêng löôïng, söï vaän ñoäng cuûa vaät chaát trôû thaønh moät söï thöïc hieån nhieân maø khoâng ai choái caõi ñöôïc. Bieän chöùng phaùp cuûa töï nhieân caøng coù cô sôû vaät chaát roõ raøng, tö töôûng sieâu hình caøng maát choã ñöùng ít ra laø treân lónh vöïc khoa hoïc töï nhieân.

Ôû ñaây cuõng xin nhaéc laïi moät ñoaïn trong giaùo trình “Vuõ truï quan”. Boïn duy taâm coá söùc töû chieán; hoaïc chuùng noù baûo raèng “vaät chaát bieán thaønh naêng löôïng töùc laø vaät chaát tieâu tan ñi”, ruùt cuïc chæ coøn “coù vaäân ñoäng maø khoâng coøn vaät chaát”; hoaëc coù boïn baùm vaøo nguyeân lyù Caùc-noâ ñeå keát luaän raèng naêng löôïng maát daàn ñeán choã “vuõ truï seõ cheát laïnh”. Noùi moät caùch khaùc, khi boïn duy taâm phaûi thöøa nhaän söï vaän ñoäng khoâng ngöøng cuûa vaät chaát , thì boïn aáy laïi xuyeân taïc söï vaän ñoäng aáy baèng caùch baûo raèng chæ coù söï vaän ñoäng thoâi chôù khoâng coù vaät chaát vaän ñoäng, vaø vaän ñoäng ñeán moät luùc kia seõ heát vaän ñoäng bôûi vì khoâng coøn naêng löôïng nöõa.

Nhaø baùc hoïc Xoâ-vieát Va-vi-loáp ñaû phaù caùc hoïc thuyeát sieâu hình aáy, chæ raèng söï baûo toàn naêng löôïng vaø vaät chaát laø moät nguyeân lyù vöõng vaøng. Vaø töø ñaàu theá kyû, Leânin ñaõ vaïch maët caùc phaùi duy taâm khi chuùng noù baûo raèng coù vaän ñoäng maø khoâng coù vaät chaát. Moãi böôùc cuûa khoa hoïc ngaøy nay chöùng minh chaéc chaén söï thöïc khaùch quan khoâng choái caõi ñöôïc laø: coù vaät chaát thì coù vaän ñoäng, söï vaän ñoäng laø vónh haèng, vaät chaát laø voâ taän, nguyeân töû laø voâ taän maø ñieän töû cuõng laø voâ taän, coù vaän ñoäng laø coù vaät chaát, vaø nhöõng quy luaät cuûa lyù hoùa ñeàu döïa treân quy luaät baûo toàn vaät chaát vaø naêng löôïng.

3. Phaùt kieán veà caên nguyeân cuûa caùc gioáng loaøi.

Caùi phaùt kieán laøm soâi noåi dö luaän nhaát hoài theá kyû 19 laø phaùt kieán cuûa Ña-ruyn (Darwin) veà caên nguyeân cuûa caùc gioáng loaøi.

Nhôø daøy coâng quan saùt vaø thí nghieäm oâng Ña-ruyn nhaän thaáy raèng: khoâng theå chia taùch caùc gioáng loaøi moät caùch tuyeät ñoái; khoâng phaûi thöôïng ñeá taïo ra moãi gioáng loaøi roài gioáng loaøi naøo cöù giöõ nguyeân baûn saéc cuûa noù töø xöa ñeán giôø. Ngöôïc laïi môùi ñuùng. Theo Ña-ruyn, caùc gioáng loaøi ñeàu bieán chuyeån, sinh ra tính môùi, tích thieåu thaønh ña, do söï tuyeån traïch töï nhieân, do söï sinh toàn caïnh tranh, do söï thích öùng vôùi hoaøn caûnh, gioáng naøy coù theå chuyeån thaønh gioáng khaùc, khoâng caàn coù yù muoán cuûa thöôïng ñeá. ÔÛ trong caùc traïi chaên nuoâi, ôû trong caùc traïi thí nghieäm, con ngöôøi coù theå töï tay mình tuyeån traïch gioáng loaøi, laøm cho gioáng loaøi chuyeån bieán maïnh hôn caùch tuyeån traïch töï nhieân, vaø laøm cho gioáng loaøi chuyeån bieán theo lôïi ích cuûa con ngöôøi.

Laàn laàn ngöôøi ta bieát raèng taát caû caùc sinh vaät, töø con ngöôøi ñeán caàm thuù, ñeán coû caây ñeàu laø keát quaû cuûa moät quaù trình phaùt trieån laâu daøi cuûa haøng chuïc vaïn naêm, haøng trieäu naêm, töø thaáp leân cao, töø voâ sinh ñeán höõu sinh, töø ñôn baøo ñeán ña baøo, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, maø möïc cao nhaát laø con ngöôøi coù trí tueä. Con ngöôøi ñaâu phaûi laø caùi saûn phaåm ñaëc bieät, caùi aân töù cuûa Chuùa Trôøi ? Con ngöôøi laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån cuûa nhöõng loaøi thuù cao caáp nhaát; khoa hoïc ngaøy nay ñaõ tìm ñöôïc ñuû daáu tích ñeå chöùng minh “gia phaû” cuûa loaøi ngöôøi. Chuùng ta seõ coù dòp noùi daøi veà vaán ñeà “coãi reã cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi” trong moät chöông cuûa xaõ hoäi phaùt trieån söû. Xin noùi ngay raèng, sen moïc töø buøn maø sen vaãn thôm, vaãn ñeïp; ngöôøi phaùt nguyeân töø moät loaøi thuù cao caáp, goác tích aáy coù gì laøm xaáu chuùng ta ñaâu ? Noù chæ coù theå laøm saùng toû caùi lòch söû tieán boä cuûa nhaân loaïi nhôø söï lao ñoäng, nhôø söùc saùng taïo cuûa baøn tay vaø khoái oùc.

Tôùi ngaøy nay, ñeá quoác, giaùo hoäi La maõ tö baûn Myõ haõy coøn thuø oaùn Ña-ruyn, haõy coøn beâu caùi “aùn con khæ”. Chuùng noù caøng hoø heùt, caén inh leân, chuùng ta caøng nhaän ñònh ñöôïc theâm ñuùng möïc yù nghóa tieán boä, caùch maïng cuûa phaùt kieán cuûa Ña-ruyn ñaõ coáng hieán cho nhaân loaïi. Leõ taát nhieân raèng chuû nghóa Ña-ruyn haõy coøn nhieàu khuyeát ñieåm, caû sai laàm nöõa; chuùng ta khoâng theå ñoøi hoûi moät coâng nghieäp hoaøn haûo, tuyeät myõ: nhaän thöùc khoa hoïc cuûa nhaân loaïi laø caû moät quaù trình. Nhöõng sai laàm vaø khuyeát ñieåm cuûa Ña-ruyn ñaõ ñöôïc caùc nhaø baùc hoïc Lieân-xoâ Misurin, Lysenko söûa chöõa vaø boài boå; khoa hoïc Xoâ-vieát tieáp noái coâng nghieäp cuûa Ña-ruyn treân moät taàng môùi, trong ñieàu kieän cuûa nhöõng noâng tröôøng xaõ hoäi chuû nghóa thaønh coâng.

*

**

Ba phaùt kieán ñöôïc keå treân ñaây hôïp vôùi söï phaùt trieån cuûa sinh lyù hoïc, ñòa chaát hoïc, ñaõ cung caáp cho Maùc vaø Angen nhöõng taøi lieäu caên baûn ñeå saùng laäp bieän chöùng phaùp duy vaät. Maùc vaø Angen khoâng ñi tìm bieän chöùng phaùp trong trí naõo cuûa hai oâng; hai oâng ñaõ nhôø trí naõo thoâng thaùi cuûa mình maø tìm bieän chöùng phaùp trong töï nhieân; bieän chöùng tö töôûng laø phaûn aûnh cuûa bieän chöùng töï nhieân.

Trieát hoïc Maùc-xít, phöông phaùp Maùc-xít laø söï toång keát nhöõng ñieàu maø khoa hoïc chính xaùc ñaõ chinh phuïc ñöôïc ; nhôø ñoù Maùc vaø Angen laïi cung caáp cho khoa hoïc moät neàn lyù luaän duy vaät chính xaùc, moät phöông phaùp bieän chöùng tinh vi ñeå laøm kim chæ nam cho moïi söï nghieân cöùu, moïi söï haønh ñoäng.

Taát nhieân, chuùng ta khoâng neân nhaéc laïi raèng Maùc vaø Angen ñaõ thöøa höôûng ñöôïc nhöõng coáng hieán tö töôûng lôùn lao cuûa nhöõng nhaø trieát hoïc tröôùc ñoù, ñaëc bieät laø cuûa Heâ-gen vaø Phöôùc baùch, keå caû nhöõng nhaø trieát hoïc Phaùp hoài theá kyû thöù 18. Coäng saûn chuû nghóa chính laø “toång soá caùc nhaän thöùc cuûa toaøn theå nhaân loaïi” (Leânin).

Nhaán maïnh vaøo söï quan troïng cuûa ba phaùt kieán khoa hoïc vöøa keå treân ñaây ñoái vôùi coâng trình saùng laäp ra bieän chöùng phaùp duy vaät, Angen vieát:

“Nhôø ba phaùt kieán lôùn lao aáy vaø nhôø caùc böôùc tieán vó ñaïi cuûa khoa hoïc töï nhieân, ngaøy nay chuùng ta ñaõ coù theå ñaïi khaùi chæ roõ nhöõng töông quan giöõa caùc hieän töôïng töï nhieân khoâng chæ trong caùc laõnh vöïc maø caû nhöõng töông quan giöõa caùc laõnh vöïc (chuùng toâi gaïch döôùi hai chöõ trong vaø giöõa : Traàn Vaên Giaàu) vaø chuùng ta coù theå nhôø ñoù maø trình baøy moät baûn nhaát laõm veà toaøn boä töï nhieân giôùi, moät caùch gaàn coù heä thoáng, baèng nhöõng söï kieän maø chính khoa hoïc töï nhieân thöïc nghieäm ñaõ coáng hieán cho ta”.

Veà tính chaát caùch maïng vaø söï quan troïng cuûa phöông phaùp bieän chöùng cuûa Heâ-gen, lieân heä vôùi vaän maïng cuûa nhaän thöùc khoa hoïc, Angen coù noùi raèng:

“Söï quan troïng thöïc söï vaø tính chaát caùch maïng cuûa trieát hoïc Heâ-gen... chính laø ôû choã noù chaám döùt haún caùi tính chaát hoaøn thaønh cuûa caùc keát quaû nhaän thöùc vaø hoaït ñoäng cuûa con ngöôøi. Trong trieát hoïc cuûa Heâ-gen, chaân lyù khoâng phaûi laø moät soá giaùo ñieàu saün coù, moät soá giaùo ñieàu maø khi ñaõ tìm ra ñöôïc, thì coøn coù moät vieäc laø hoïc thuoäc loøng; töø nay, chaân lyù naèm trong baûn thaân caùi quaù trình nhaän thöùc, trong söï phaùt trieån lòch söû laâu daøi cuûa khoa hoïc töø ñeâ caáp ñeán cao caáp, nhöng khoâng bao giôø ñi tôùi choã cuøng toät, khoâng bao giôø phaùt kieán ñöôïc caùi goïi laø chaân lyù tuyeät ñoái nghóa laø khoâng bao giôø ñi ñeán moät luùc maø ta khoâng coøn gì ñeå laøm nöõa, chæ coøn vieäc khoanh tay ngaém nghía caùi chaân lyù tuyeät ñoái ñaõ tìm ñöôïc roài”.

Maùc vaø Angen döïa vaøo söï phaùt trieån môùi cuûa khoa hoïc, naém laáy maët caùch maïng cuûa bieän chöùng phaùp Heâ-gen, vöùt boû caùi voû duy taâm laïc haäu cuûa trieát hoïc aáy, taïo neân bieän chöùng phaùp duy vaät trieät ñeå vaø toaøn boä, cung caáp cho nhaø khoa hoïc moät phöông phaùp nghieân cöùu hieäu nghieäm, cho ngöôøi caùch maïng moät vuõ khí tranh ñaáu saéc beùn.

IV -Vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi naøo ñaõ giuùp cho bieän chöùng phaùp naåy nôû vaø phaùt trieån

Neáu chæ coù nhöõng ñieàu kieän khoa hoïc töï nhieân tieán böôùc vôùi ba phaùt kieán vó ñaïi ñaõ keå treân, thì cuõng chöa thaät ñuû ñeå saùng laäp bieän chöùng phaùp duy vaät. Ngöôøi ta coù theå töï hoûi taïi sao chính laø Maùc vaø Angen saùng laäp bieän chöùng phaùp duy vaät , chôù khoâng phaûi moät vaøi oâng giaùo sö huøng bieän naøo ôû ñaïi hoïc Pari, Luaân Ñoân, hay Beùc-lin ?

Giaûi ñaùp caâu hoûi aáy töùc laø tìm coõi reã xaõ hoäi cuûa bieän chöùng phaùp .

Nhöõng cuoäc caùch maïng 1848 ôû taây, trung vaø nam AÂu Chaâu ñaõ bieåu thò hai ñieàu quan troïng: moät laø giai caáp tö saûn khoâng coøn maáy nghò löïc caùch maïng nöõa; ngöôïc laïi, noù phaûn nhaân daân vaø ñaâm reã saâu vaøo mieáng ñaát baûo thuû. Noù naém chính quyeàn roài; noù chæ muoán laøm giaøu theâm, cuûng coá caùi gì ñaõ thu ñöôïc, khoâng muoán ñoåi thay cheá ñoä nöõa. Khoâng muoán ñoåi thay thì sôï caùi gì thay ñoåi, sôï bieän chöùng phaùp . Hai laø, giai caáp voâ saûn ñöông trôû thaønh moät söùc maïnh chính trò ñoäc laäp, thaáy raèng, laät ñoå phong kieán aùp böùc thì tö saûn aùp böùc laïi thay vaøo, caàn phaûi coù moät cuoäc bieán ñoåi lôùn nöõa, lôùn hôn, caàn moät cheá ñoä xaõ hoäi môùi cao hôn, thöïc söï coâng baèng, khoâng giai caáp, khoâng ngöôøi boùc loät ngöôøi, muoán thay ñoåi thì khoâng ngaïi bieän chöùng maø caàn duøng bieän chöùng.

Coù moät giai caáp caùch maïng nhö giai caáp voâ saûn môùi coù ngöôøi naém ñöôïc yù nghóa ñaëc bieät quan troïng cuûa ba phaùt kieán khoa hoïc maø chuùng ta vöøa trình baøy. Khaùt thì môùi thaáy nöôùc laø ngon; ñi ñöôøng trôn thì môùi thaáy gaäy laø ích; trong taêm toái chaéc caàn coù ngoïn ñeøn. Giai caáp voâ saûn caàn laøm caùch maïng neân noù döïa vaøo phaùt kieán khoa hoïc maø taïo neân vuõ khí tö töôûng môùi, töùc laø bieän chöùng phaùp duy vaät . Maùc vaø Angen laø nhöõng nhaø laõnh ñaïo cuûa giai caáp voâ saûn hoài giöõa vaø cuoái theá kyû 19, hoï saùng laäp ra bieän chöùng phaùp , ñieàu aáy coù laï gì ?

Vaû chaêng, khoaûng giöõa theá kyû 19 ôû AÂu chaâu laø moät thôøi gian lòch söû raát phong phuù: giai caáp xung ñoät kòch lieät, cuõ môùi ñaáu tranh, caùch maïng buøng noå chaúng nhöõng ôû moät nöôùc nhö hoài 1789 (Phaùp) maø ôû nhieàu nöôùc, khaép taây trung vaø nam Aâu. Ngöôøi baûo thuû maáy cuõng nhaän thaáy lieân tieáp nhöõng cuoäc beå daâu, bieán chaát trong xaõ hoäi.

Ñoù laø ñieàu kieän lòch söû laøm cho bieän chöùng phaùp duy vaät phaùt sinh vaø phaùt trieån. Chính ñieàu kieän naøy in caùi daáu caùch maïng, caùi daáu giai caáp tieàn phong treân bieän chöùng phaùp . Giai caáp voâ saûn laø giai caáp ñaàu tieân trong lòch söû nhaân loaïi vöøa lao ñoäng saûn xuaá vaø tö töôûng saâu saéc,- töø tröôùc ñeán giôø haøng trí thöùc noùi chung chæ xuaát hieän töø giai caáp khoâng lao ñoäng-; baûn thaân giai caáp voâ saûn thoáng nhaát ñöôïc trí vaø haønh, lyù luaän vaø thöïc tieãn; noù laø giai caáp caùch maïng trieät ñeå, thì leõ taát nhieân noù ñaõ phaù tö töôûng sieâu hình, leõ taát nhieân noù caàn duøng vuõ khí bieän chöùng phaùp.

Nhö theá bieän chöùng phaùp duy vaät laø moät söï taát yeáu cuûa lòch söû. Maø lòch söû chæ ñaët vaán ñeà khi naøo coù ñieàu kieän ñeå giaûi quyeát. Lòch söû xaõ hoäi hieäp vôùi lòch söû khoa hoïc taïo ñieàu kieän cho bieän chöùng phaùp duy vaät thaønh hình. Ñieàu kieän ñoù, chính laø : phaùt kieán môùi cuûa khoa hoïc, caùch maïng nhaân daân, giai caáp voâ saûn thaønh löïc löôïng chính trò ñoäc laäp vaø trong cuoäc ñaáu tranh ñoù, hai nhaø laõnh tuï vó ñaïi Mac vaø Angen ngöôøi saùng taïo ra bieän chöùng phaùp duy vaät.

V - Bieän chöùng phaùp laø gì ? Ñònh nghóa vaø taùc duïng cuûa noù.

Trôû veà treân chuùng ta ñaõ sô löôïc trình baøy coãi reã lòch söû cuûa bieän chöùng phaùp duy vaät cuûa Maùc. Trong khi sô löôïc trình baøy coãi reã lòch söû ñoù, chuùng ta ñaõ nhieàu laàn noùi raèng bieän chöùng phaùp laø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa chuû nghóa Maùc-Leâ.

Trôû veà treân chuùng ta ñaõ trình baøy tính chaát duy vaät cuûa bieän chöùng phaùpmaùc-xít; vaø chuùng ta ñaõ vöøa chöùng toû moái lieân quan, vöøa chöùng toû söï phaân bieät giöõa bieän chöùng phaùp maùc-xít vaø bieän chöùng phaùp Heâ-gen.

Baây giôø ta caàn ñi saâu vaøo ñònh nghóa vaø taùc duïng toång quaùt cuûa bieän chöùng phaùp.

1/ Bieän chöùng phaùp laø khoa hoïc cuûa nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng: (Angen).

Trong tieáng Vieät Nam cuûa chuùng ta, caùi chöõ “bieän chöùng phaùp “ coù theå laøm cho ngöôøi ñôøi hieåu laàm, cuõng nhö coù ngöôøi ñaõ hieåu laàm chöõ “khuûng hoaûng”,”khuûng hoaûng” khoâng phaûi laø khieáp sôï, thì bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø phöông phaùp bieän luaän, khoâng phaûi laø caùch caõi nhau, khoâng phaûi laø caùch baøo chöõa. Khoâng phaûi heã ai mieäng löôõi nhö nöôùc thì ngöôøi aáy giaø bieän chöùng phaùp ; tuyø tröôøng hôïp, mieäng löôõi nhö nöôùc thì raát coù theå chæ laø nguïy bieän thoâi, khoâng nhöùt thieát laø bieän chöùng ñaâu. Tuy nhieân, yù nghóa cuõ kyõ cuûa chöõ bieän chöùng trong thôøi coå Hy-laïp ñaõ baét nguoàn ôû söï tranh bieän. Stalin giaûi thích raèng:

“Trong thôøi ñaïi thöôïng coå, ngöôøi ta hieåu chöõ bieän chöùng phaùp theo nghóa laø ngheä thuaät ñaït ñeán chaân lyù baèng caùch tìm nhöõng maâu thuaãn ôû trong caùch suy luaän cuûa ñoái phöông vaø baèng caùch vöôït qua nhöõng maâu thuaãn aáy. Vaøi nhaø trieát hoïc coå ñaïi nghó raèng söï tìm ra maâu thuaãn trong tö töôûng vaø söï xung ñoät giöõa nhöõng yù kieán traùi nhau, laø caùch hay nhaát ñeå phaùt hieän ra chaân lyù. Caùi caùch tö töôûng bieän chöùng aáy ñaõ ñöôïc môû roäng ra trong lónh vöïc caùc hieän töôïng töï nhieân trôû thaønh nhöõng phöông phaùp ñeå nhaän thöùc töï nhieân, cöù theo phöông phaùp naøy thì caùc hieän töôïng töï nhieân ñeàu luoân luoân bieán ñoåi vaø söï phaùt trieån cuûa töï nhieân laø keát quaû cuûa söï phaùt trieån cuûa nhöõng maâu thuaãn trong töï nhieân, laø keát quaû cuûa taùc ñoäng qua laïi giöõa nhöõng hieän töôïng traùi nhau trong töï nhieân “.

Vaäy bieän chöùng phaùp ngaøy nay khoâng phaûi laø caùi thuaät tranh luaän taàm thöôøng nhö ngöôøi ta thöôøng hay hieåu laàm. Coù theå tranh luaän löu loaùt maø sieâu hình, nguïy bieän; ñoù chæ laø giaø moàm thoâi. Bieän chöùng phaùp cuõng khoâng phaûi ñôn thuaàn laø moät pheùp chöùng minh maø thoâi. Bieän chöùng phaùp khoâng phaûi chæ ñeå caét nghóa nhöõng vieäc ñaõ xaûy ra maø thoâi nhö coù nhieàu ngöôøi thöôøng hieåu; sau ñaây chuùng ta caøng ñi tôùi, caøng coù dòp chæ roõ raèng bieän chöùng phaùp tröôùc heát laø moät khí cuï ñeå phaùt kieán; leõ taát nhieân raèng neáu ta hieåu bieän chöùng phaùp thì ta chöùng minh caøng roõ, caøng xaùc, bieän luaän caøng raønh maïch, haáp daãn; nhöng neáu ta chæ bieát ñem moät vieäc naøy hay moät vieäc khaùc ñaõ saün coù ñeå chöùng minh moät tö töôûng naøo cuûa chuû nghóa Maùc-Leâ, thì nhö theá chöa aét laø ta ñaõ hieåu thaáu ñöôïc yù nghó thaâm thuyù cuûa bieän chöùng phaùp.

Trong quyeån “Choáng Ñuy-Rin”, Angen ñònh nghóa bieän chöùng phaùp nhö sau ñaây:

“Bieän chöùng phaùp laø khoa hoïc nghieân cöùu nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng cuûa töï nhieân xaõ hoäi vaø tö töôûng”

Ta chuù yù ñeán hai ñieåm trong caâu ñònh nghóa naøy: moät, noù laø moät khoa hoïc; hai, ñoái töôïng cuûa khoa hoïc aáy. Noùi raèng bieän chöùng phaùp laø moät khoa hoïc chôù khoâng phaûi noùi raèng noù laø moät thuaät, moät kieåu caùch noâng caïn naøo; bieän chöùng phaùp laø moät khoa hoïc cao caáp chính vì noù nghieân cöùu taát caû caùc khoa hoïc khaùc, taát caû caùc söï nhaän thöùc khaùc ñeå tìm ra quy luaät toång quaùt cuûa vuõ truï (töï nhieân;xaõ hoäi vaø tö töôûng). Moãi khoa hoïc nghieân cöùu moät boä phaän cuûa vuõ truï, tìm quy luaät cuûa vuõ truï trong boä phaän aáy, vaø caàn phaûi noùi raèng, coù tìm ñöôïc quy luaät khaùch quan, taát yeáu vaø phoå bieán thì moät moân nghieân cöùu môùi thöïc laø khoa hoïc. Vaät lieäu nghieân cöùu cuûa bieän chöùng phaùp chính laø nhöõng phaùt kieán chính xaùc, nhöõng quy luaät rieâng cuûa taát caû caùc khoa hoïc khaùc; do ñoù ruùt ra nhöõng quy luaät toång quaùt, quy luaät chæ ñaïo, quy luaät chung cho taát caû caùc khoa hoïc, chung cho caû vuõ truï:

- Quy luaät vaïn vaät töông quan.

- Quy luaät vaïn vaät bieán chuyeån.

- Quy luaät chaát löôïng hoå bieán.

- Quy luaät maâu thuaãn thoáng nhaát.

Nhöõng quy luaät toång quaùt naøy khoâng nhöõng chæ ñaïo cho khoa hoïc töï nhieân maø cho caû khoa hoïc xaõ hoäi vaø khoa hoïc tö töôûng. Bieän chöùng phaùp khoâng tìm caùc quy luaät caù bieät rieâng cho moãi boä phaän cuûa vuõ truï. Song haøng traêm haøng nghìn caùc quy luaät caù bieät ñeàu döïng treân soá ít quy luaät toång quaùt, chöùng minh quy luaät toång quaùt, vaø nhaø khoa hoïc öùng duïng quy luaät toång quaùt (töùc bieän chöùng phaùp ) ñeå soi saùng moïi söï nghieân cöùu tröôùc khi tìm keát quaû cuõng nhö sau khi ñöôïc keát quaû.

2/ Bieän chöùng phaùp laø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa caùc khoa hoïc, phöông phaùp suy luaän vaø haønh ñoäng cuûa moïi ngöôøi tieán boä.

Bieän chöùng phaùp nhôø söï nghieân cöùu chính xaùc cuûa caùc khoa hoïc maø döïng leân. Maùc, Angen, Leânin, Stalin tìm ra quy luaät toång quaùt tìm ra söï vaän ñoäng ôû trong vuõ truï baèng caùch toång keát caùc khoa hoïc. Chính vì leõ aáy maø bieän chöùng phaùp duy vaät cuõng laø phöông phaùp luaän chung cuûa caùc khoa hoïc, phöông phaùp chung ñeå moãi nhaø khoa hoïc töï nhieân hay xaõ hoäi nghieân cöùu boä phaän maø mình phuï traùch tìm toøi.

Goïi laø quy luaät chung toång quaùt, bôûi vì noù bao truøm taát caû caùc quy luaät rieâng (trong lyù, hoùa, vaïn vaät, söû, kinh teá, chính trò v.v….) goïi laø phöông phaùp chung, toång quaùt, bôûi vì moãi khoa hoïc rieâng ñeàu coù phöông phaùp rieâng cuûa noù tuøy ñoái töôïng, ñieàu kieän nghieân cöùu. Nhöng voâ luaän khoa hoïc naøo, ñoái töôïng naøo, ñieàu kieän naøo moãi khoa hoïc naøo ñeàu phaûi theo nhöõng nguyeân lyù chung môùi tìm ñöôïc keát quaû chính xaùc, nguyeân lyù ñoù chính laø quy luaät bieän chöùng phaùp.

Luaän veà cuoäc khuûng hoaûng cuûa vaät lyù hoïc hoàøi ñaàu theá kyû 20, Leânin ñaõ noùi raèng, sôû dó caùc nhaø khoa hoïc gaëp beá taéc, khoâng thoaùt noåi beá taéc “laø vì hoï doát bieän chöùng phaùp moät caùch tuyeät voïng”. Oâng Vaviloâp luaän veà “Leânin vaø vaät lyù hoïc” coù keát luaän raèng “Sôùm hay chaøy, caùc nhaø vaät lyù hoïc taây phöông cuõng phaûi hoïc bieän chöùng phaùp “. Vò chuû tòch quaù coá cuûa vieän haøn laâm khoa hoïc Xoâ-vieát thöôøng caên daën raèng “Moät phöông phaùp sai traû thuø moät caùch raát tai haïi, noù laøm cho khoa hoïc ñình ñoán”. Phöông phaùp sai laø phöông phaùp sieâu hình, cô giôùi, phi bieän chöùng. Thieáu gì nhöõng tæ duï trong ñoù, lyù luaän khoa hoïc thì ñuùng maø keát luaän khoa hoïc laïi sai. Lemaitre, Eddington xuyeân taïc thuyeát töông ñoái ñeå tuyeân boá raèng vuõ truï höõu haïn, Compton, Stremberg, lôïi duïng löôïng töû hoïc ñeå chöùng minh raèng coù linh hoàn baát dieät, coù thöôïng ñeá linh thieâng, Zellner, Goo vaø ngay caû Riemann ñeàu toan bieán töôùng moân hình hoïc phi Euclide ñeå daét con ngöôøi ta ñeán meâ tín. Ñoù laø chöa keå ñeán nhöõng moân phaùi khoa hoïc tuy döïa vaøo thí nghieäm maø caên cöù treân lyù luaän khoa hoïc sai, cho neân keát luaän khoa hoïc nhaát ñònh khoâng theå naøo chính xaùc ñöôïc; (lyù luaän cuûa hoïc phaùi Copenhague ngaøy nay veà cô hoïc löôïng töû); hoï ñi ñeán baát khaû tri luaän baûo raèng khoa hoïc “khoâng theå bieát” caùi naøy, “khoâng theå bieát” caùi kia; hoï ñi ñeán chuû quan duy taâm luaän khi hoï chæ thöøa nhaän laø toàn taïi nhöõng caùi gì maø hoï quan saùt ño löôøng ñöôïc.

Caên nguyeân cuûa nhöõng sai laàm aáy, neáu höõu yù, laø phaûn aûnh moät cuoäc giai caáp ñaáu tranh trong ñoù nhaø baùc hoïc duø taøi ba maáy vaãn laø ngöôøi cuûa thôøi ñaïi vaø cuûa giai caáp hoï; neáu voâ tình, laø söï thieáu hoïc bieän chöùng, thieáu moät phöông phaùp toång quaùt cuûa khoa hoïc.

Sôû dó coù quy luaät toång quaùt vaø phöông phaùp toång quaùt ñöôïc, maø hai vaãn laø moät, vì vuõ truï thoáng nhaát. Sôû dó bieän chöùng phaùp vöøa laø quy luaät toång quaùt cuûa vuõ truï, vöøa laø phöông phaùp toång quaùt cuûa caùc khoa hoïc bôûi vì phöông phaùp nghieân cöùu khoâng theå maâu thuaãn vôùi quy luaät khaùch quan, quy luaät cuûa tö töôûng khoâng theå traùi vôùi quy luaät cuûa töï nhieân maø khoái oùc chæ laø moät saûn phaåm cao quyù. Thoáng nhaát cuûa vuõ truï, thoáng nhaát cuûa caùc khoa hoïc, thoáng nhaát cuûa quy luaät vaø thoáng nhaát cuûa tö töôûng, laø theá .

Cho nhöõng ai coøn nghó raèng bieän chöùng phaùp chæ laø moät phöông phaùp ñeå chöùng minh, moät thuaät bieän luaän, chuùng ta xin trích moät ñoaïn cuûa Angen vieát trong quyeån “Choáng Duyring”:

“Bieän chöùng phaùp laø moät phöông phaùp nghieân cöùu ñeå tìm ra ñöôïc nhöõng keát quaû môùi, ñeå ñi töø caùi bieát roài ñeán caùi chöa bieát; noù cuõng nhö maø laïi raát cao hôn luaän lyù hình thöùc vaø toaùn hoïc sô caáp, noù vöôït qua giôùi haïn heïp hoøi cuûa luaän lyù hình thöùc, noù chöùa ñöïng maàm soáng cuûa moät quan nieäm veà vuõ truï ñuùng ñaén hôn”.

Theá laø roõ. Bieän chöùng phaùp laø moät khí cuï ñeå phaùt kieán. Nhöng Angen coù daën doø chuùng ta raèng hoïc thuoäc lyù luaän aâm nhaïc, aâm thanh,… chöa phaûi laø ñaõ bieát ñaøn, caøng chöa phaûi saùng taùc ñöôïc baûn nhaïc hay. Cuõng nhö theá, thuoäc loøng quy luaät bieän chöùng vaø phaïm truø bieän chöùng, chöa phaûi laø thaám nhuaàn phöông phaùp bieän chöùng, caøng chöa phaûi laø ñaõ coù phaùt kieán môùi chôø saün tröôùc maét vaø beân tay mình. Coøn phaûi coù thöïc haønh, ñaáu tranh, suy luaän, trong ñoù moãi ngöôøi chuùng ta taäp öùng duïng bieän chöùng phaùp ; caøng thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp, thì goät röûa ñöôïc saïch nhöõng phöông phaùp sieâu hình cô giôùi nuùp trong taâm trí ta, leûn vaøo thòt maùu ta qua di tích vaên hoùa cuõ. Chuùng ta seõ chæ raèng quy luaät vaø phaïm truø bieän chöùng chaúng nhöõng giuùp phöông phaùp cho ta nghieân cöùu, maø coøn daãn daét ta trong haønh ñoäng, trong suy luaän haèng ngaøy. Chæ baèng caùch haønh ñoäng thöïc teá ( nghieân cöùu caù nhaân, nhaát laø taäp theå tranh ñaáu xaây döïng, töï pheâ bình, pheâ bình v.v…) chuùng ta môùi thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp.

Chính vì taát caû nhöõng leõ ñaõ keå treân maø Leâ-nin, trong baøi “luaän veà bieän chöùng phaùp “ phuï luïc trong quyeån “Duy vaät luaän vaø kinh nghieäm pheâ phaùn luaän”, coù caâu ñònh nghóa bieän chöùng phaùp nhö sau:

“Trong caên baûn bieän chöùng phaùp laø lyù luaän veà nhaän thöùc cuûa Heâ-gen vaø cuûa Maùc”.

Lyù luaän veà nhaän thöùc ñaây khoâng chæ goàm coù nhöõng quy luaät caên baûn, noù goàm luoân nhöõng phaïm truø bieän chöùng (nhö chaân lyù vaø phi lyù, cuï theå vaø tröøu töôïng, ngaãu nhieân vaø taát yeáu, hieän töôïng vaø baûn chaát,v.v…); noù dính lieàn vôùi vuõ truï quan duy vaät maø chuùng ta ñaõ trình baøy trong moät quyeån khaùc; noù coù maët baát kyø ôû ñaâu coù khoa hoïc thaät söï, baát kyø ôû ñaâu coù haønh ñoäng tieán boä, maëc daàu ôû ñoù ngöôøi ta hoaëc khoâng bieát bieän chöùng phaùp, hoaëc khinh thöôøng bieän chöùng phaùp nöõa.

VI -Noäi dung caên baûn cuûa bieän chöùng phaùp: Nhöõng phaïm truø bieän chöùng vaø nhöõng quy luaät bieän chöùng.

Töø ngaøy nhaân loaïi coù trieát hoïc thì coù duy vaät vaø duy taâm, coù bieän chöùng vaø sieâu hình. Trong thôøi ñaïi thöôïng coå ôû Ñoâng phöông cuõng nhö ôû Taây phöông, thaáy xuaát hieän nhieàu nhaø trieát hoïc, nhieàu taùc phaåm trieát hoïc trong ñoù nhöõng yeáu toá, bieän chöùng phaùp ñöôïc trình baøy töông ñoái roõ reät. Ví duï Heâ-ra-côø-lít (Heraclite, moät nhaø trieát hoïc noåi danh cuûa thôøi ñaïi coå Hy-laïp) noùi:

“Vuõ truï laø moät; khoâng thöôïng ñeá naøo, khoâng ngöôøi naøo taïo ra noù caû; noù ñaõ laø, ñöông laø; vaø seõ laø moät ngoïn löûa ñôøi ñôøi linh hoaït, ngoïn löûa aáy chaùy leân vaø taét xuoáng theo quy luaät nhaát ñònh”.

Veà caâu ñoù, Leânin pheâ raèng :

“Trình baøy hoaøn haûo nhöõng nguyeân lyù duy vaät luaän bieän chöùng phaùp “.

Heâ-ra-côø-lít cuõng ñaõ noùi:

“Caùi gì sinh ra ñeàu do nôi söï ñaáu tranh cuûa nhöõng maâu thuaãn”.

Trung Quoác ñôøi thöôïng coå coù quyeån Kinh Dòch. Kinh Dòch, theo toâi, laø vuõ truï quan cuûa moät phaàn lôùn nhaø nho. Trong quyeån saùch laâu ñôøi aáy, nhieàu tö töôûng bieän chöùng ñöôïc trình baøy moät caùch töông ñoái roõ raøng nhö trong thieân “Heä Töø”:

“Sinh sinh aáy goïi laø dòch”

“Dòch cuøng taéc bieán”

“Thaùi cöïc sinh löôõng nghi, sinh töù töôïng, sinh baùt quaùi”

Nhöõng caâu aáy chæ coù theå coù yù nghóa laø vaïn vaät bieán thieân, dòch ñeán luùc naøo ñoù thì bieán (ñieåm ñoät bieán) v.v… tuy laø ngöôøi ñôøi xöa taát nhieân khoâng theå noùi tieáng cuûa chuùng ta ngaøy nay. Dòch nghóa laø leõ bieán chuyeån trong trôøi ñaát maø moïi söï ñeàu lieân can vôùi nhau. Coøn “aâm döông” laø nhöõng ñieàu maâu thuaãn ñi ñoâi, bieán hoùa sinh töû, do xung khaéc hay ñieàu hoøa cuûa caùc maâu thuaãn aáy.

Duy vaät luaän thôøi coå ñaïi Hy-laïp, Trung Quoác cuõng nhö bieän chöùng phaùp cuûa thôøi aáy laø thoâ sô, vuïn vaët, coù tính chaát tröïc giaùc; taát nhieân nhö theá. Khoa hoïc ñình ñoán trong thôøi phong kieán laøm cho tö töôûng bieän chöùng cheát ngheït ñi döôùi aùch cuûa vua chuùa vaø Giaùo hoaøng. Nhöõng haïng naøy muoán sao cho luaân lyù vua toâi chuû tôù phaûi ñôøi ñôøi nhö nhaät nguyeät, haø sôn (maø chuùng naøo bieát raèng nuùi soâng trôøi ñaát ñeàu coù lòch söû bieán thieân cuûa noù ?) Maõi veà sau, trong thôøi kyø tö baûn, luùc khoa hoïc tieán boä maïnh ñoøi hoûi moät coâng trình toång hôïp, nhaát laø luùc giai caáp voâ saûn bieán thaønh ñoäng cô giaùc ngoä vaø ñoäc laäp cuûa lòch söû , thì khi aáy, vôùi Maùc vaø Angen, bieän chöùng phaùp duy vaät ñöôïc hoaøn thaønh; noù vöôït qua bieän chöùng Heâ-gen; noù döôøng nhö laëp laïi caùi bieän chöùng töï nhieân ngaøy xöa, nhöng kyø thaät ñaõ ôû treân moät taàng cao voïi hôn tröôùc, vôùi moät hình thöùc dieãn taû cuï theå, vôùi moät noäi dung phong phuù töông öùng vôùi taàng phaùt trieån môùi cuûa nhaän thöùc khoa hoïc. Duø sao ñi nöõa, chuùng ta cuõng nhaän thaáy raèng, ngay töø luùc nhaân loaïi coù maàm moáng cuûa khoa hoïc thì bieän chöùng cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaõ phaûn aûnh vaøo ñaàu oùc con ngöôøi, taïo thaønh nhöõng tieàn ñeà tö töôûng maø ngaøy nay chuùng ta thöøa höôûng. Maùc, Angen, Leânin khen ngôïi Heâracôlít, Ñiñôroâ, Heâ-gen. Nhö theá ta khoâng ñöôïc pheùp khinh mieät gia taøi cuõ, vaø ñoàng thôøi cuõng khoâng neân nghó raèng bieän chöùng phaùp Maùc-Leâ khoâng coù gì môùi. Ngöôïc laïi nhö lôøi Ña-noâ, bieän chöùng phaùp Maùc-Leâ laø moät chaát bieän chöùng môùi, nhaát thoáng, bao quaùt caû töï nhieân , xaõ hoäi vaø tö töôûng con ngöôøi.

Thöôøng thöôøng, khi chuùng ta noùi ñeán bieän chöùng phaùp thì chuùng ta chæû nghó tôùi nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng. Söï thöïc, trong quyeån “Ñaïi luaän lyù” cuûa Heâ-gen cuõng nhö trong nhöõng quyeån “Choáng Duyring” vaø “Bieän chöùng phaùp töï nhieân” cuûa Angen, trong bao nhieâu saùch vôû khaùc cuûa Maùc vaø Stalin, caùc nhaø saùng laäp ra bieän chöùng phaùp ñaõ noùi raát nhieàu veà caùc phaïm truø cuûa bieän chöùng, nhöõng phaïm truø aáy coù phaàn coù, coù phaàn khoâng naèm trong caùc quy luaät bieän chöùng, nhöng khoâng theå khoâng nghieân cöùu ñöôïc. Soá phaïm truø naøy raát nhieàu, chuùng ta chæ nhaët moät boä phaän naøo quan troïng nhaát maø thoâi. ÔÛ ñaây nhö khaép caùc nôi, tö töôûng sieâu hình vaø tö töôûng bieän chöùng ñoái choïi nhau töøng ñieåm moät maø haèng ngaøy trong suy luaän hay coâng taùc chuùng ta luoân luoân gaëp, luoân luoân caàn giaûi quyeát.

Vì vaäy, hoïc bieän chöùng phaùp maø khoâng hoïc ñeán phaïm truø bieän chöùng seõ laø moät thieáu soùt. Phaïm truø bieän chöùng hôïp vôùi quy luaät bieän chöùng laø noäi dung caên baûn cuûa bieän chöùng phaùp, phaàn quan troïng nhaát laø quy luaät bieän chöùng phaùp.

Trong quyeån “bieän chöùng phaùp töï nhieân” Angen trình baøy ba quy luaät:

- Löôïng chaát hoå bieán,

- Maâu thuaãn thoáng nhaát,

- Phuû ñònh cuûa phuû ñònh;

Nhöng trong suoát saùch vôû cuûa Maùc, Angen, Leâ-nin, ñeàu thaáy caùc vò thaày luoân luoân vaän ñoäng nguyeân lyù vaïn vaät töông quan, maëc daàu caùc vò laõnh tuï aáy chöa vieát ra thaønh moät quy luaät. Ñeán Stalin thì, bieän chöùng phaùp ñöôïc trình baày moät caùch roõ raøng nhaát, coù heä thoáng nhaát, goàm boán quy luaät caên baûn.

Moät giaùo sö Phaùp, trong quyeån “Luaän lyù hình thöùc vaø luaän lyù cuï theå” ñeà nghò theâm moät quy luaät thöù naêm maø oâng goïi laø “Quy luaät phaùt trieån theo hình troân oác”. Chuùng toâi nghó raèng “Phaùt trieån theo troân oác” chæ laø traïng thaùi phaùt trieån, yù töù aáy Leâ-nin ñaõ trình baøy roõ reät, vaø noù noäi thuoäc quy luaät vaïn vaät bieán chuyeån, noù khoâng thaønh moät quy luaät rieâng bieät.

Coù anh em khaùc baûo raèng neân xem töï pheâ bình vaø pheâ bình laø quy luaät thöù naêm cuûa bieän chöùng phaùp. Chuùng toâi nghó raèng, maëc daàu töï pheâ bình vaø pheâ bình laø quy luaät phaùt trieån cuûa moãi ñoaøn theå vaø caù nhaân tieán boä cuûa Ñaûng coâng nhaân, cuûa xaõ hoäi môùi noù khoâng phaûi laø quy luaät chung cho taát caû vuõ truï. Con ngöôøi pheâ bình vaø töï pheâ bình; thieân nhieân thì khoâng pheâ bình vaø töï pheâ bình; cho neân pheâ bình töï pheâ bình duø quan troïng maáy, vaãn naèm trong quy luaät bieán chuyeån trong söï ñaáu tranh giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi, giöõa caùi thoaùi vaø caùi tieán : cuõ vaø môùi, thoaùi vaø tieán ñoù ñeàu coù ôû trong töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö töôûng. Quy luaät naøo bao goàm caû vuõ truï (töï nhieân, xaõ hoäi, con ngöôøi) môùi laø quy luaät toång quaùt, nghóa laø quy luaät cuûa bieän chöùng phaùp.

Coøn neân chuù yù ñeán ñieàu naøy nöõa : Stalin trình baøy bieän chöùng phaùp moät caùch môùi hôn tröôùc; chaúng nhöõng theá, yù töù, noäi dung cuûa caùc quy luaät coù phong phuù hôn tröôùc. Ñieàu aáy khoâng laï luøng gì caû; töø Angen ñeán Stalin khoaûng caùch 100 naêm, khoa hoïc theâm cao, kinh nghieäm ñaáu tranh theâm nhieàu, söï toång keát taát nhieân phaûi tieán hôn tröôùc. Hôn nöõa, Stalin khoâng nhaéc laïi nhöõng danh töø kieåu Heâ-gen nhö chính ñeà, phaûn ñeà, hôïp ñeà, hay laø phuû ñònh cuûa phuû ñònh; Stalin thay vaøo ñoù nhöõng khaùi nhieäm, nhöõng phaïm truø roõ reät hôn, thöïc teá hôn, vaø cuõng phong phuù hôn, ñaày yù nghóa hôn; Stalin ñaõ phaùt trieån bieän chöùng phaùp ñeán moät möùc ñoä töông öùng vôùi thôøi ñaïi xaõ hoäi chuû nghóa ñöông tieán leân coäng saûn chuû nghóa.

“Con ngöôøi ñaõ tö töôûng moät caùch bieän chöùng tröôùc khi hoï bieát bieän chöùng phaùp laø gì, cuõng nhö noùi vaên xuoâi tröôùc khi coù caùc töø ngöõ vaên xuoâi”!

Ñoù laø lôøi cuûa Angen. Theá nhöng ñôøi nay, khi bieän chöùng phaùp ñaõ ñöôïc phaùt hieän thì, moät maët, coù nhöõng ngöôøi theà soáng cheát phaûn ñoái bieän chöùng phaùp ; laïi coù nhöõng keû khaùc hoïc thuoäc loøng nhöõng caâu bieän chöùng phaùp maø khoâng theå öùng duïng ñöôïc. Vì sao ?

Vì boïn ñeá quoác phong kieán, taát caû beø luõ phaûn ñoäng khoâng muoán cho cuoäc ñôøi tieán boä. Chuùng muoán ngaên xe lòch söû laïi, heät nhö laø oâng giaø khoâng muoán toùc mình baïc, raêng mình long, vaø ngaïc nhieân khi treû em thöa “cuï” thöa “coá”. Ñoái vôùi ñeá quoác phong kieán, bieän chöùng phaùp laø töû thuø cuûa chuùng noù; chuùng noù coâng kích, xuyeân taïc bieän chöùng phaùp ; chuùng noù baùm laáy sieâu hình hoïc. Nhieàu nhaø khoa hoïc tröù danh leõ ra raát deã taùn thaønh bieän chöùng phaùp nhöng laïi taùn thaønh sieâu hình hoïc. Chuùng ta khoâng laáy gì laøm laï, chuùng ta chæ laáy laøm laï khi maø baèng moät caùch sieâu hình, chuùng ta taùch rôøi nhaø khoa hoïc ra khoûi thôøi ñaïi vaø giai caáp cuûa hoï. Ngöôïc laïi, neáu baèng moät caùch bieän chöùng, chuùng ta xem cuoäc tranh ñaáu giöõa sieâu hình vaø bieän chöùng, nhö laø moät traïng thaùi, moät phöông dieän ñaáu tranh giöõa phaûn ñoäng vaø tieán boä, beân naøy laø voâ saûn vaø nhaân daân, beân kia laø ñeá quoác vaø ñoäc quyeàn tö baûn, thì chuùng ta seõ ñoàng yù vôùi Vaviloâp (chuû tòch vieän Haøn laâm Khoa hoïc Lieân Xoâ) raèng :

“Nhöõng ñieàu aáy chæ coù theå bieåu hieän caùi chaân lyù hieån nhieân naøy : caùc ngöôøi lao ñoäng veà khoa hoïc, keå caû nhöõng ngöôøi thieân taøi nhaát, nhöõng ngöôøi vó ñaïi nhaát, laø ngöôøi cuûa thôøi ñaïi vaø giai caáp hoï”.

Vaäy thì bieän chöùng phaùp duy vaät chæ coù theå laø vuõ khí cuûa caùc giai caáp caàn lao tieán boä maø thoâi. Chæ coù caùc giai caáp naøy vôùi caùc nhaø khoa hoïc cuûa hoï môùi vaän duïng ñöôïc bieän chöùng phaùp duy vaät. Muoán thaám nhuaàn vaø vaän duïng ñöôïc bieän chöùng phaùp khoâng nhöõng phaûi hoïc bieän chöùng phaùp, maø tröôùc heát laø caàn coù laäp tröôøng tö töôûng cuûa giai caáp coâng nhaân, cuûa nhaân loaïi tieán boä, baèng khoâng thì chæ coù theå nhôù ñöôïc nhöõng caâu saùo, nhöõng danh töø maø thoâi. Trieát hoïc cuûa chuùng ta khoâng coù tính chaát baøng quan; thöïc chaát cuûa noù laø caùch maïng. Chuùng ta khoâng ngaïi keû thuø hoïc phöông phaùp bieän chöùng maø ñöông ñaàu caøng ñaéc löïc vôùi ta, cuõng nhö ta khoâng sôï con khæ laáy löûa roài laøm beáp ngon hôn ngöôøi. Ñoàng thôøi chuùng ta taâm nieäm raèng neáu muoán thaønh coâng trong söï nghieân cöùu bieän chöùng phaùp thì söï nghieân cöùu aáy phaûi ñi ñoâi vôùi nhieäm vuï töï xaây döïng laäp tröôøng voâ saûn, ñi ñoâi vôùi söï phuïc vuï nhaân daân, söï ñaáu tranh ñeå giaûi phoùng daân toäïc, giaûi phoùng nhaân loaïi caàn lao, söï ñaáu tranh ñeå caûi taïo thieân nhieân.

VII- Toùm taét vaø keát luaän.

1/ Xöa nay, suoát caùc giai ñoaïn lòch söû tö töôûng cuûa nhaân loaïi, caùc giai caáp tieán boä ñeàu duøng moät vuõ truï quan duy vaät ñeå ñaáu tranh, ñeå xaây döïng. Vuõ truï quan duy vaät laø söï nhaän ñònh raèng vuõ truï laø thöïc taïi, vaät chaát vaø coù theå bieát ñöôïc. Tuøy trình ñoä phaùt trieån cuûa khoa hoïc, duy vaät luaän mang nhöõng hình thöùc khaùc nhau. Duy vaät luaän mang nhöõng hình thöùc khaùc nhau. Duy vaät luaän theá kyû 18 Aâu chaâu laø raát tieán boä so vôùi thaàn hoïc cuûa maáy theá kyû phong kieán meâ muoäi; tuy nhieân trong caên baûn cuûa noù, duy vaät luaän aáy, keå caû duy vaät luaän cuûa Phöôùc-baùch, mang nhieàu khuyeát ñieåm lôùn : noù laø cô giôùi, sieâu hình, baøng quan, khoâng trieät ñeå.

Sôû dó nhö theá laø vì trình ñoä phaùt trieån cuûa khoa hoïc chöa cung caáp ñöôïc cho noù moät tinh tuùy bieän chöùng; baûn chaát khoâng trieät ñeå cuûa giai caáp tö saûn ngay luùc tö saûn haõy coøn laø caùch maïng , cuõng khoâng cho pheùp duy vaät luaän cuûa theá kyû 18 coù moät tinh thaàn bieän chöùng thöïc söï.

2/ Töø ngaøy coù trieát hoïc thì ñaõ coù duy vaät vaø duy taâm, coù sieâu hình vaø yeáu toá bieän chöùng phaùp. Ñeán Heâ-gen thì bieän chöùng phaùp ñöôïc phaùt trieån thaønh heä thoáng saâu saéc, vôùi moät baûn chaát caùch maïng. Nhöng bieän chöùng phaùp cuûa Heâ-gen laø bieän chöùng phaùp duy taâm, khoâng trieät ñeå, goùi trong moät hình thöùc röôøm raø toái nghóa.

3/ Maùc vaø Angen thöøa höôûng nhöõng di saûn quyù baùu nhaát cuûa nhaân loaïi, ñaëc bieät laø duy vaät luaän trong Phöôùc baùch vaø bieän chöùng phaùp trong Heâ-gen, nghieâm chænh pheâ bình nhöõng hoïc thuyeát tieán boä aáy, döïa vaøo nhöõng phaùt kieán môùi cuûa khoa hoïc (teá baøo, bieán ñoåi cuûa naêng löôïng, caên nguyeân caùc gioáng loaøi v.v…) öùng ñaùp nhu caàu tranh ñaáu giai caáp cuûa coâng nhaân, saùng taïo ra bieän chöùng phaùp duy vaät cuûa mình.

Trieát hoïc cuûa Maùc, Angen laø moät chaát löôïng trieát hoïc môùi, moät cuoäc caùch maïng trong tö töôûng nhaân loaïi. Bieän chöùng phaùp duy vaät mang naëng caùi tính chaát caùch maïng, trieät ñeå caùch maïng cuûa giai caáp ñaõ phaùt kieán ra noù : giai caáp coâng nhaân.

4/ Ta seõ phaïm moät sai laàm caên baûn neáu ta töôûng raèng bieän chöùng phaùp chæ laø moät loái bieän luaän, moät caùch chöùng minh. Bieän chöùng phaùp tröôùc heát laø moät phöông phaùp tieân tieán ñeå nghieân cöùu, laø khí cuï tinh xaûo ñeå phaùt kieán. Noù laø linh hoàn cuûa caùc khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi. Sôû dó nhö theá, vì theo Angen :

“Bieän chöùng phaùp laø khoa hoïc cuûa nhöõng quy laät toång quaùt cuûa söïï vaän ñoäng”.

Chính vì bieän chöùng phaùp laø quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng trong vuõ truï, cho neân, bieän chöùng phaùp cuõng laø phöông phaùp luaän toång quaùt cuûa caùc khoa hoïc. Ngöôøi ta tö töôûng baèng khoái oùc; maø khoái oùc laø saûn phaåm cuûa töï nhieân; cho neân, quy luaät toång quaùt cuûa töï nhieân roát cuøng laïi cuõng laø thoáng nhaát vôùi phöông phaùp cuûa tö töôûng.

5/ Bieän chöùng phaùp goàm boán quy luaät caên baûn: vaïn vaät töông quan, vaïn vaät bieán chuyeån, chaát löôïng phoå bieán, maâu thuaãn thoáng nhaát. Luaät maâu thuaãn thoáng nhaát laø caùi maáu choát trong bieän chöùng phaùp. Ngoaøi ra, coøn phaûi keå ñeán nhöõng phaïm truø cuûa bieän chöùng phaùp maø ta luoân luoân gaëp phaûi trong söï nghieân cöùu, treân ñöôøng nhaän thöùc. So vôùi luaän lyù hoïc thì bieän chöùng phaùp laø moät phöông phaùp tö töôûng cao ñaúng goàm luaän lyù hoïc laø moät phöông phaùp tö töôûng sô ñaúng. Khoâng chæ coù nhaø khoa hoïc töï nhieân “ caàn phaûi sôùm hay muoän hoïc bieän chöùng phaùp “, maø moãi nhaø khoa hoïc xaõ hoäi , moãi ngöôøi thöôøng daân caàn hoïc bieän chöùng phaùp ; bôûi vì, xuaát phaùt töï nhu caàu ñaáu tranh giaûi phoùng cuûa ngöôøi lao ñoäng, noù laø vuõ khí saéc beùn nhaát cho moïi ngöôøi chuùng ta, trong phaïm vi cuûa mình, ñoùng goùp ñaéc löïc vaøo coâng nghieäp giaûi phoùng chung, coâng nghieäp caûi taïo thieân nhieân, xaõ hoäi vaø tö töôûng.

CHÖÔNG THÖÙ HAI

NHÖÕNG PHAÏM TRUØ

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

“Hai traøo löu trieát hoïc: sieâu hình hoïc vôùi nhöõng phaïm truø coá ñònh cuûa noù – bieän chöùng phaùp (Aritoát vaø nhaát laø Heâ-gen) vôùi nhöõng phaïm truø linh ñoäng, vaø söï chöùng minh raèng nhöõng caùi töông phaûn coá ñònh laø khoâng theå ñöùng vöõng ñöôïc; söï phaân tích chæ cho ta thaáy raèng thaùi cöïc naøy naèm trong thaùi cöïc kia; ñeán luùc naøo ñoù, thaùi cöïc naøy bieán vaøo thaùi cöïc kia. Caû luaän lyù chæ phaùt trieån töø nhöõng caùi töông phaûn aáy vaø trong söï vaän ñoäng tieán leân cuûa caùc töông phaûn aáy”

(ANGEN)

1- Chaân lyù vaø sai laàm, töông ñoái vaø tuyeät ñoái. 2- Ngaãu nhieân vaø taát yeáu, taát yeáu vaø töï do. 3- Cuï theå vaø tröøu töôïng. 4- Toång quaùt vaø caù bieät. 5- Tröïc tieáùp vaø giaùn tieáp. 6- Hieän töôïng vaø baûn chaát. 7- Hình thöùc vaø noäi dung. 8- Khaû naêng vaø hieän thöïc. 9- Nguyeân nhaân vaø keát quaû. 10- Ñoàng nhaát vaø maâu thuaãn. 11- Quy naïp vaø suy dieãn. 12- Phaân tích vaø toång hôïp.

Muïc ñích vaø troïng taâm

Muïc ñích cuûa chöông naøy laø nhaän ñònh yù nghóa vaän ñoäng vaø töông quan giöõa nhöõng phaïm truø maø beân ngoaøi thì hình nhö laø coá ñònh maâu thuaãn vôùi nhau moät caùch tuyeät ñoái, kyø thöïc laø raát linh ñoäng vaø töông quan saâu saéc vôùi nhau trong suï vaän ñoäng tieán leân giöõa caùc maâu thuaãn. Nhöõng phaïm truø naøy vöøa laø phöông phaùp cuûa nhaän thöùc vaø laø nhöõng quy luaät cuûa söï nghieân cöùu vaø cuûa söï haønh ñoäng.

Troïng taâm laø : ngaãu nhieân, taát yeáu, töï do; hieän töôïng, baûn chaát. Ñieàu caàn ñöôïc chuù yù ñeán nhaát laø chöùng minh raèng nhöõng thaùi cöïc khoâng tuyeät ñoái maâu thuaãn nhau, maø “thaùi cöïc naøy naèm trong thaùi cöïc kia”, “caùi naøy bieán thaønh caùi kia”.

*

**

Phaïm truø laø gì vaø ñeå laøm gì ?

Phaïm truø, (tieáng Phaùp : cateùgorie töø nguoàn goác Hy-laïp) coù nghóa laø chöùng minh, bieåu thò, chæ giaûi.

Noùi giaûn ñôn, phaïm truø laø khaùi nieäm maø moân khoa hoïc naøo cuõng coù, cuõng phaûi quy ñònh ra ñeå duøng khaùi nieäm ñoù, ñeå quan saùt söï vaät mình nghieân cöùu.

Nhö phaïm truø cuûa khoa hoïc laø: soá löôïng, noäi dung…

Phaïm truø cuûa kinh teá hoïc: thaëng dö giaù trò, haøng hoùa…

Khoâng coù khaùi nieäm ñoù thì khoâng theå naøo nghieân cöùu caùc moân hoïc ñoù ñöôïc.

Nhöng, nhöõng khoa hoïc chuyeân moân chæ nghieân cöùu moät phaïm vi nhaát ñònh naøo cuûa theá giôùi hieän thöïc vaø do ñoù chæ cheá ñònh nhöõng khaùi nieäm thích duïng cho nhöõng phaïm vi aáy.

Ví duï: nhö thieân vaên hoïc nghieân cöùu söï vaän ñoäng cuûa trôøi ñaát, caáu taïo vaø phaùt trieån cuûa vuõ truï, ñaõ cheá ñònh nhöõng khaùi nieäm veà “haønh tinh”, “ngaân haø”, v.v…

Vaät lyù hoïc nghieân cöùu ñaëc tính chung vaø söï caáu taïo cuûa vaät chaát, ñaõ saùng laäp ra khaùi nieäm veà nguyeân töû, phaân töû, veà ñieän.

Nhöng khoâng coù moät khoa hoïc chuyeân moân naøo nghieân cöùu caùc khaùi nieäm veà “vaät chaát”, “phaùt trieån”, “chaân lyù”, v.v… Khoâng nghieân cöùu nhöõng khaùi nieäm aáy, nhöng moãi moân khoa hoïc ñeàu phaûi aùp duïng nhöõng khaùi nieäm raát chung aáy.

Nhöõng khaùi nieäm chung, do trieát hoïc nghieân cöùu vaø cheá ñònh ra laø phaïm truø cuûa trieát hoïc. Phaïm truø ta hoïc ñaây laø phaïm truø trong trieát hoïc, phaïm truø trong chuû nghóa duy vaät bieän chöùng.

Veà trieát hoïc, phaïm truø laø khaùi nieäm luaän lyù (logique) cô baûn phaûn aûnh söïï quan heä luaän heä raát toång quaùt vaø raát caên baûn cuûa caùc loaïi söï vaät vaø caùc loaïi hieän töôïng cuûa ngoaïi giôùi.

Hoïc bieän chöùng phaùp maø khoâng noùi ñeán phaïm truø cuûa duy vaät bieän chöùng phaùp , thì seõ laø moät ñieàu thieáu soùt lôùn; neân chæ caàn noùi veà phaïm truø cuûa duy vaät bieän chöùng. Vaø trong khi nghieân cöùu töøng phaïm truø moät, seõ keát hôïp ñem lyù luaän duy taâm veà phaïm truø aáy maø pheâ phaùn.

Quaù trình con ngöôøi nhaän thöùc töï nhieân vaø lòch söû khoâng phaûi laø moät quaù trình hieän thöïc phaûn aûnh vaøo ñaàu oùc con ngöôøi moät caùch giaûn ñôn, maùy moùc. Quaù trình nhaän thöùc laø quaù trình phöùc taïp hình thaønh phaïm truø, khaùi nieäm, quy luaät.

Phaïm truø cuûa duy vaät bieän chöùng ñoái vôùi nhaän thöùc coù taùc duïng raát lôùn. Leâ-nin vieát: “Tröôùc maét con ngöôøi laø caû moät caùi löôùi cuûa hieän töôïng töï nhieân. Ngöôøi coøn theo baûn naêng, töùc laø ngöôøi daõ man chöa taùch bieät mình ra vôùi töï nhieân. Ngöôøi töï giaùc töùc laø ngöôøi ñaõ taùch bieät. Phaïm truø laø giai ñoaïn nhoû, laø nhöõng caùi guùt giuùp cho ta nhaän thöùc vaø naém chaéc löôùi hieän töôïng töï nhieân”.

Quy luaät vaø nguyeân lyù cuûa chuû nghóa duy vaät laáy phaïm truø laøm caên cöù.

Phaïm truø cuûa duy vaät bieän chöùng giuùp chuùng ta vaïch roõ ñöôïc tính chaát thoáng nhaát cuûa khoa hoïc, vaïch roõ tính chaát thoáng nhaát cuûa phöông höôùng vaø quy luaät phaùt trieån cuûa nhaän thöùc cuûa chuùng ta.

Noù laøm cho ta thaáy roõ söï lieân heä giöõa caùc lónh vöïc hieåu bieát, noù cho ta moät nguyeân taéc chung veà phöông phaùp trong baát cöù quaù trình nhaän thöùc naøo.

Noù laøm cho chuû nghóa duy vaät bieän chöùng xaâm nhaäp vaøo caùc khoa hoïc, chæ ñaïo phöông höôùng phaùt trieån chung cho khoa hoïc.

Noù laïi giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu töøng moân khoa hoïc, phaân tích vaán ñeà cuï theå cuûa ngaønh mình.

Giöõa phaïm truø vaø quy luaät cuûa duy vaät bieän chöùng, veà thöïc chaát vaø veà nguyeân taéc thì khoâng coù gì khaùc nhau, khoâng coù gì traùi nhau.

1 - Chaân lyù vaø sai laàm – Chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái.

Tö töôûng sieâu hình ñem ñoái choïi moät caùch tuyeät ñoái nhöõng phaïm truø töông ñoái vaø tuyeät ñoái, chaân lyù vaø sai laàm. Theo hoï, ñaõ laø tuyeät ñoái thì khoâng phaûi töông ñoái, ñaõ laø töông ñoái thì khoâng phaûi tuyeät ñoái, ñaõ ñuùng thì khoâng sai, ñaõ sai thì khoâng ñuùng. Chính vì khoâng coù moät khaùi nieäm chính xaùc veà chaân lyù maø hoï laàm laïc trong moïi söï nhaän xeùt quan troïng. Laàm laïc cuûa hoï quy vaøo boán ñieåm lôùn:

a/ Hoaëc hoï khoâng bieát chaân lyù laø gì ?

b/ Hoaëc hoï khoâng thöøa nhaän coù chaân lyù khaùch quan;

c/ Hoaëc hoï noùi raèng chaân lyù ñaõ tìm ra – nhaát laø chaân lyù maø caù nhaân hoï ñaõ tìm ra – ñaõ laø chaân lyù tuyeät ñoái roài;

d/ Hoaëc hoï thöøa nhaän raèngchæ coù chaân lyù töông ñoái maø thoâi.

Chung quy caùc sai laàm ñoù laø sai laàm veà lieân quan giöõa töông ñoái vaø tuyeät ñoái.

1/ -Chaân lyù laø söï phuø hôïp giöõa tö töôûng vôùi khaùch theå.

Chaân lyù laø gì ? Chuû nghóa duy taâm baûo raèng chaân lyù laø söï phuø hôïp giöõa tö töôûng vôùi tö töôûng; ngöôøi duy taâm thöôøng ngaøy hay noùi “caùi aáy laø phaûi vì toâi cho noù laø phaûi”. Trong 9 phaàn 10 tröôøng hôïp, ngöôøi ta nhaän ñònh ñuùng sai baèng caùch laáy quyeàn lôïi rieâng, sôû thích hay thaønh kieán cuûa mình laøm tieâu chuaån. Neáu nhö theá, chaân lyù seõ coù tính caùch chuû quan, vaø heã coù moät vaïn ngöôøi thì coù moät vaïn chaân lyù khaùc nhau hay sao ?

Thaät ra, chaân lyù laø söï phuø hôïp giöõa tö töôûng vaø khaùch theå. Nhaän thöùc cuûa ta coù ñuùng vôùi suï thaät beân ngoaøi ta thì ñoù môùi laø nhaän thöùc ñuùng ñaén, chính xaùc; vaø khoâng coù caùi gì hôn laø thöïc tieãn xaõ hoäi ñeå laøm tieâu chuaån.

Khi ta noùi quaû cam troøn, quaû ñaát troøn, maø ñoàng thôøi ta ñi voøng quaû ñaát, con kieán boø voøng quaû cam, thì roõ raøng “quaû ñaát troøn, quaû cam troøn” laø moät chaân lyù. Vaø khi vaïn öùc con ngöôøi goït aên quaû cam, ñi du lòch hay baùn buoân ngang doïc khaép naêm chaâu, hoï nhaän thaáy trong thöïc teá raèng cam troøn, ñaát troøn, thì khoâng coøn ai coù theå coù quyeàn noùi raèng khoâng coù chaân lyù khaùch quan ñöôïc. Cuõng nhö theá, naêm 1947, ñoàng chí Tröôøng Chinh vieát “ta caøng ñaùnh caøng maïnh, ñòch caøng ñaùnh caøng suy”. Nay, moïi ngöôøi ñeàu troâng thaáy raèng ñoù laø moät chaân lyù, khoâng phaûi vì noù phuø hôïp vôùi yù muoán cuûa ta, maø tröôùc heát vì noù phuø hôïp vôùi thöïc teá : 1947 Phaùp taán ta luøi; töø naêm 1950 ta taán Phaùp luøi; vaø sôû dó yù muoán cuûa daân ta, döï ñoaùn cuûa laõnh tuï ta laø ñuùng chaân lyù bôûi vì noù caên cöù vaøo quy luaät khaùch quan cuûa lòch söû. Nhaän thöùc laø thu ñöôïc chaân lyù, maø chaân lyù laø khaùch quan, laø söï phuø hôïp giöõa tö töôûng vaø khaùch theå, trong ñoù khaùch theå laø chính yeáu.

2/ -Chaân lyù laø moät quaù trình.

Töø thaáp ñeán cao, töø caïn ñeán saâu, töø cuïc boä ñeán toaøn dieän. Cho neân caùc nhaø trieát hoïc giaùo ñieàu chuû nghóa sai laàm ôû choã hoï töôûng raèng hoï ñaõ ñaït chaân lyù tuyeät ñoái roài, hay thaùnh hieàn ñaõ tìm ñöôïc chaân lyù tuyeät ñoái roài, cöù theá maø theo, khoâng caàn, khoâng neân boå sung, söûa chöõa gì nöõa. Traùi laïi coù ngöôøi khaùc thaáy raèng ñôøi sau söûa chöõa nhöõng chaân lyù maø ñôøi tröôùc hoaøn toaøn thöøa nhaän, roài hoï nghi ngôø söï toàn taïi cuûa chaân lyù khaùch quan, hoaëc hoï hoaøi nghi khoâng tin töôûng gì caû hoaëc hoï nghó raèng con ngöôøi chæ ñaït chaân lyù töông ñoái maø thoâi. Roài hoï ñaâm ra hoaøi nghi giaù trò cuûa khoa hoïc.

Taát caû nhöõng sai laàm treân ñeàu xuaát phaùt töø choã khoâng hieåu lieân quan giöõa töông ñoái vaø tuyeät ñoái.

3/ -Lieân quan giöõa töông ñoái vaø tuyeät ñoái :

Hoï ñaët chaân lyù töông ñoái ôû ngoaøi chaân lyù tuyeät ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái ôû ngoaøi chaân lyù töông ñoái. Bieän chöùng phaùp giaûi quyeát vaán ñeà nhö sau ñaây :

Chaân lyù cuûa moãi ngöôøi, moãi thôøi ñaïi löôïm ñöôïc laø chaân lyù töông ñoái. Baát cöù ai cuõng khoâng theå töï ñaéc raèng ñaõ bieát heát; baèng côù laø daàu ai taøi gioûi xuaát chuùng, sau mình aét coù ngöôøi gioûi hôn, hoaëc coù ngöôøi tìm ñöôïc nhöõng ñieàu maø mình chöa nghó ñeán. Sôùm hay muoän, mau hay chaäm, ngöôøi ta cöù ñaåy söï nhaän thöùc ñi tôùi xa hôn mình. Baát cöù thôøi ñaïi naøo ñeàu bò thôøi ñaïi sau qua maët, thôøi ñaïi tröôùc goùp voán nhaän thöùc cho thôøi ñaïi sau phaùt trieån leân. Nhieàu quy luaät töï nhieân ñöôïc chænh lyù, boài boå: nhö quy luaät Ma-ri-oát ñöôïc quy luaät Rô-noâ boài boå; quy luaät Keâ-pô-le vaø sau noù, quy luaät Niu-tôn veà thieân vaên ñeàu ñöôïc boài boå maõi ñeå laøm tính veà nhöõng söï vaän ñoäng phöùc taïp; vuõ truï hoïc cuûa Anh-sô-ten khoâng baõi boû vuõ truï hoïc cuûa Niu-tôn maø tieán leân cao hôn noù, bao goàm noù; vuõ truï hoïc Xoâ-vieát hieän giôø laïi tieán hôn vuõ truï hoïc Anh-sô-ten, phuû ñònh nhieàu ñeà cöông tröôùc, nhöng khoâng hoaøn toaøn xoùa boû Anh-sô-ten, La-pô-laùt, Niu-tôn. Hay laø: treân lónh vöïc xaõ hoäi, trong moãi cuoäc ñaáu tranh, nhö baõi coâng cuûa thôï ôû caùc nöôùc tö baûn, coù ruùt kinh nghieäm, sau hôn tröôùc maø haøng traêm naêm nay vaãn coøn ruùt kinh nghieäm ñeå tieán boä luoân. Hoïc thuaät du kích, ta ñaùnh moãi ngaøy moät gioûi, song luoân luoân cöù phaûi toång keát kinh nghieäm ñeå maø ñaùnh gioûi hôn; chöa luùc naøo ñöôïc noùi raèng “ñuû roài”, “gioûi laém roài”, “ñaõ ñaït chaân lyù tuyeät ñoái”, “khoâng caàn phaûi hoïc theâm nöõa”.

Söï nhaän thöùc laø caû moät quaù trình; trong quaù trình aáy vaãn coù ñieàu sai leõ ñuùng; bieän chöùng phaùp tin chaéc raèng trong phaïm vi naøo ñoù vaø trong ñieàu kieän naøo ñoù thì sai vaø ñuùng taùch bieät nhau roõ raøng; nhöng ñoàng thôøi chuùng ta laïi noùi raèng: moät lôøi noùi ñuùng, moät yù kieán ñuùng ôû trong ñieàu kieän naøy, coù theå trôû thaønh sai trong ñieàu kieän khaùc; ví duï nhö hoài thôøi Leâ-Lôïi “nöôùc Vieät Nam caàn coù moät oâng vua” ñoù laø ñuùng; song thôøi daân chuû ngaøy nay, ai baûo “nöôùc Vieät Nam caàn coù moät oâng vua” thì thöïc laø phi lyù; khoâng theå maùy moùc maø baûo “Töû vieát” luoân moàm ñöôïc.

Ngay trong caùi ñuùng, coù phaàn chöa thöïc ñuùng; khoâng bao giôø ta khoanh tay töï maõn caû. Con ngöôøi qua nhieàu sai laàm ñeå ñi ñeán chaân lyù, qua voâ soá chaân lyù töông ñoái maø höôùng veà chaân lyù tuyeät ñoái khaùch quan.

Chaân lyù ñaït ñöôïc ôû moãi luùc coù töøng trình ñoä thaáp cao heïp roäng.

Khoa hoïc tieán khoâng ngöøng. Cho neân ta noùi raèng nhaän thöùc cuûa ta ñaït ñöôïc laø töông ñoái. Song, ñöøng ñeå rôi vaøo “töông ñoái chuû nghóa” ; töông ñoái chuû nghóa khoâng thöøa nhaän coù chaân lyù khaùch quan tuyeät ñoái. Thöïc ra, nhöõng chaân lyù töông ñoái maø ta noùi treân kia ñeàu coù giaù trò nhö chaân lyù khaùch quan; bieän chöùng phaùp thöøa nhaän coù chaân lyù khaùch quan, tuyeät ñoái. Nhöng chaân lyù khaùch quan tuyeät ñoái aáy chính laø toång soá caùc chaân lyù töông ñoái ñaõ thu löôïm ñöôïc trong quaù trình nhaän thöùc luoân tieán boä cuûa con ngöôøi. Angen noùi raèng: tö töôûng cuûa moãi ngöôøi laø coù giôùi haïn; tö töôûng cuûa caû loaøi ngöôøi laø voâ giôùi haïn, tö töôûng cuûa moät thôøi ñaïi khoâng ñuû baù quyeàn, nhöng tö töôûng suoát lòch söû voâ cuøng thì coù baù quyeàn.

Moãi chaân lyù töông ñoái maø khoa hoïc phaùt kieán ra laø moät “haït chaân lyù” ( theo lôøi cuûa Leâ-nin) ; taát caû caùc haït naøy trong quaù khöù hieän taïi vaø töông lai aáy laø chaân lyù tuyeät ñoái. Cho neân, hoaëc ta coù theå bieåu hieän caùi töông quan giöõa chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái baèng ñöôøng tieäm caän, hoaëc baèng ñöôøng sinusoide; ñöôøng tieäm caän chæ raèng ta caøng ñi ñeán gaàn chaân lyù khaùch quan tuyeät ñoái nhöng khoâng bao giôø ñaït ñeán möïc cuoái cuøng, cuõng nhö khoa hoïc khoâng bao giôø heát tieán. Con ñöôøng sinusoide laïi cho ta thaáy nhöõng “haït chaân lyù” nôi maø laøn soùng caét ñöùt ñöôøng hoaønh, moãi haït chaân lyù laø moät boä phaän cuûa chaân lyù tuyeät ñoái, ta naém boä phaän cuûa chaân lyù tuyeät ñoái baèng chaân lyù töông ñoái.

Chaân lyù töông ñoái coù giôùi haïn, coù trình ñoä cuûa noù.

Chaân lyù tuyeät ñoái khoâng phaûi laø aûo voïng. Trong moãi chaân lyù khoa hoïc, vöøa coù tính chaát töông ñoái, vöøa coù tính chaát tuyeät ñoái, hai phöông dieän khoâng taùch rôøi nhau cuûa moät söï coá gaéng chung cuûa caû loaøi ngöôøi coù söùc laøm baù chuû cuûa vuõ truï, coù quyeàn tuyeät ñoái ñoái vôùi chaân lyù moät khi ta troâng vaøo tính chaát xaõ hoäi cuûa khoa hoïc, moät khi ta troâng vaøo lòch söû phaùt trieån voâ cuøng cuûa nhaân loaïi.

Bieän chöùng phaùp phuû ñònh caû giaùo ñieàu chuû nghóa vaø töông ñoái chuû nghóa. Noù nhaän coù chaân lyù khaùch quan (traùi vôùi töông ñoái chuû nghóa). Noù khoâng cho pheùp khoa hoïc töï maõn, döøng chaân sung söôùng vôùi keát quaû ñaõ löôïm ñöôïc roài (traùi vôùi giaùo ñieàu chuû nghóa). Noùñaët loøng tin töôûng vaøo khoa hoïc (traùi vôùi hoaøi nghi chuû nghóa).

4/ Bieän chöùng phaùp vaãn phaân bieät chaân lyù vaø sai laàm.

Ñeå ngöøa söï hieåu laàm, chuùng ta caàn noùi theâm raèng khoâng phaûi bieän chöùng phaùp xoùa boû bieân cöông giöõa ñuùng vaø sai, giöõa chaân lyù vaø sai laàm ñaâu. Trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù thì ranh giôùi giöõa chaân lyù vaø phí lyù raát laø roõ reät, bieän chöùng phaùp khoâng heà töï yù phuû nhaän moät söï thöïc khaùch quan, bieän chöùng phaùp khoâng heà laãn loän caùi sai vôùi ñuùng. Ví duï, noùi: “Tröôøng kyø khaùng chieán nhaát ñònh thaéng lôïi” laø ñuùng, hoaøn toaøn ñuùng, maëc daàu phaûi coù ñieàu kieän noã löïc chuû quan, coøn ngöôïc laïi, noùi: “Ta ñaùnh vôùi Taây nhö tröùng choïi vôùi ñaù, tröùng vôõ ñaù coøn” laø hoaøn toaøn sai, maëc daàu raèng trong luùc ñaàu ñòch maïnh hôn ta, ta coøn yeáu hôn ñòch. Giöõa ñuùng vaø sai, giöõa chaân lyù vaø phi lyù ôû ñaây vaãn coù ranh giôùi roõ reät.

Laãn loän chaân lyù vaø phi lyù cuõng tai haïi nhö khoâng roõ lieân quan giöõ chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái.

2. - Ngaãu nhieân vaø taát yeáu; taát yeáu vaø töï do.

Trong nhöõng thôøi ñen toái cuûa phong kieán, boïn hoïc giaû chaùnh thoáng thöôøng khoâng thöøa nhaän quy luaät khaùch quan, taát yeáu vaø phoå bieán. Traùi laïi, ñeán theá kyû 18, 19 thì nguyeân nhaân luaän, quyeát ñònh luaän laïi quaù ñoä, khoâng thöøa nhaän caùi gì laø ngaãu nhieân caû. Moät beân noùi khoâng coù taát yeáu, moät beân noùi khoâng coù ngaãu nhieân; caû hai ñeàu sai laàm.

1. Coù hay khoâng coù ngaãu nhieân ?

Nhaø trieát hoïc Phaùp, oâng Goâ-bôø-loâ (Goblot) noùi:

A. Traät töï cuûa töï nhieân laø thöôøng haèng (constant) khoâng thay ñoåi vaø khoâng coù ngoaïi leä naøo caû.

B. Traät töï cuûa töï nhieân laø phoå bieán vaø khoâng coù moät vieäc gì, moät chi tieát naøo khoâng do quy luaät quyeát ñònh.

Ten (Taine) ñem vaên chöông huøng traùng cuûa mình ca tuïng tính chaát voâ cuøng nghieâm khaéc cuûa quy luaät thieân nhieân. Thöù quyeát ñònh luaän quaù möïc phi bieän chöùng aáy tröïc tieáp môû ñöôøng cho tieàn ñònh luaän vaø giaùn tieáp uûng hoä cho tö töôûng sieâu hình, töï do, voâ quy luaät. Maø chính noù cuõng laø moät loaïi tö töôûng sieâu hình bôûi vì noù ñoäc ñoaùn gaït boû moät söï thöïc khaùch quan (ngaãu nhieân) vaø nhö theá laø noù khoâng troâng thaáy moái töông quan giöõa ngaãu nhieân vaø taát yeáu.

Ngaãu nhieân laø moät söï thöïc khaùch quan choái caõi laøm gì, choái caõi sao ñöôïc ? Quyeát ñònh luaän coù caàn gì phaûi phuû nhaän söï ngaãu nhieân môùi toàn taïi ñaâu ? Ta laáy moät taám phuû thöa, loã roäng baèng hai beà daøi cuûa caây kim; cöù boû rôi caây kim treân maët löôùi aáy, boû maõi, laøm laïi maõi thí nghieäm, ta thaáy caùi soá kim baêng qua löôùi vaø soá kim phaûi ñuïng löôùi chia vôùi vôùi toång soá kim rôi, xu höôùng =0,3183098. Ñoù laø moät quy luaät cuûa ngaãu nhieân. Khi ta laøm thoáng keâ vieäc boû thö ôû thuøng thö, vieäc oâ-toâ ñuïng , vieäc ngöôøi töï töû so vôùi cuoäc kinh teá khuûng hoaûng v.v… ta cuõng tìm ñöôïc nhöõng quy luaät cuûa ngaãu nhieân, quy luaät cuûa trung bình, quy luaät cuûa thoáng keâ.

Chuùng ta ñaõ noùi ñeán quy luaät Ma-ri-oát, khoâng caàn nhaéc laïi; chæ nhaéc laïi raèng trong ñoù, coù nhieàu söï ngaãu nhieân: trong moät thôøi gian ngaén, treân moät khoaûng heïp cuûa maët baàu ñöïng khoâng khí, laém khi khoâng coù moät vi phaân töû naøo ñuïng vaøo ñoù caû. Coù ngaãu nhieân, coù ngoaïi leä.

Trong ñôøi soáng thöôøng, thieáu gì nhöõng ngoaïi leä, ngaãu nhieân? Giai caáp coâng nhaân thì caùch maïng , song coù caù nhaân ngöôøi coâng nhaân theo phaûn caùch maïng phaù phong traøo coâng nhaân; khoâng phaûi laø vì leõ aáy maø ta khoâng tin raèng giai caáp coâng nhaân laõnh ñaïo ñöôïc cuoäc caùch maïng daân toäc vaø daân chuû nhaân daân. Trong phong kieán quyù toäc coù nhöõng caù nhaân taùn thaønh vaø tham gia caùch maïng daân chuû, chöù khoâng phaûi tuyeät ñoái khoâng; nhöng khoâng phaûi vì leõ aáy maø ta coù theå noùi raèng phong kieán laø moät giai caáp caùch maïng.Ngöôøi ta coù theå soáng cao tuoåi, song bao nhieâu ngöôøi khaùc bò cheát non vì tai naïn soâng suoái, ngöïa xe, maùy bay; tai naïn kia xaûy ñeán laø ngaãu nhieân, khoâng do cô theå con ngöôøi quyeát ñònh; cô theå quyeát ñònh raèng con ngöôøi coù theå soáng treân 100 naêm; bò maùy bay baén, bò xe caùn laø ngaãu nhieân. Hoa hoàng môùi nôû, bò khaùch qua ñöôøng haùi, noù cheát, cheát aáy cuõng laø ngaãu nhieân, khoâng do quaù trình sinh töû noäi taïi cuûa caây hoa hoàng.

Vaäy khoa hoïc töï nhieân cuõng nhö khoa hoïc xaõ hoäi ñeàu khoâng theå phuû nhaän söï toàn taïi khaùch quan cuûa ngaãu nhieân, ngoaïi leä; cho neân Angen noùi:

“Ngöôøi ta tuyeân boá raèng “chæ caùi taát yeáu laø ñaùng cho khoa hoïc chuù yù ñeán, khoa hoïc khoâng caàn chuù yù ñeán caùi ngaãu nhieân”. Neáu theá thì chæ neân chuù yù ñeán caùi gì maø ta coù theå kheùp vaøo quy luaät nghóa laø caùi gì maø ngöôøi ta bieát hay sao ? Kyø dö, caùi gì maø ngöôøi ta khoâng bieát thì laïi boû qua ñi, khoâng caàn chuù yù ñeán sao ? Neáu theá thì khoa hoïc naøo cuõng phaûi ngöøng taát caû. Maø chính laø khoa hoïc phaûi nghieân cöùu caùi gì maø chuùng ta chöa bieát”.

“Thuyeát quyeát ñònh luaän ñöôïc saùt nhaäp vaøo trong khoa hoïc; duy vaät Phaùp muoán phuû ñònh söï ngaãu nhieân, muoán cho ngaãu nhieân ñöøng quaáy mình vôùi caùi loaïi taát yeáu aáy chuùng ta khoâng thoaùt khoûi thaàn hoïc ñaâu… Noù laø moät caâu troáng roãng, vaø ngaãu nhieân vaãn cöù laø ngaãu nhieân; ngöôøi ta khoâng baét ñaàu töø caùi taát yeáu maø giaûi thích caùi ngaãu nhieân, traùi laïi ngöôøi ta laøm cho taát yeáu truïy laïc ñi cho ñeán noãi chæ coøn ñuû gaây ra söï ngaãu nhieân maø thoâi.”

Roài tieáp theo caâu aáy, Angen nhaéc laïi lôøi cuûa Heâ-gen “Ngaãu nhieân laø taát yeáu, vaø chính caùi taát yeáu töï quyeát ñònh nhö laø ngaãu nhieân, cho neân caùi ngaãu nhieân aáy cuõng laø hay chính laø taát yeáu tuyeät ñoái”. Caâu noùi röôøm raø cuûa Heâ-gen coù hai yù nghóa: coù ngaãu nhieân vaø ñoàng thôøi coù moái lieân quan maät thieát giöõa ngaãu nhieân vaø taát yeáu.

2. Caû vuõ truï chæ laø moät loaït ngaãu nhieân thoâi chaêng ?

Moät sai laàm khaùc cuûa tö töôûng sieâu hình laø khoâng nhaän coù taát yeáu chæû thaáy coù ngaãu nhieân laø chính, taát yeáu laø thöù. Ví duï:

- Trong sinh vaät hoïc, hoïc thuyeát tö saûn baûo raèng: söï ñoåi gioáng (mutation) laø moät söï ngaãu nhieân hoaøn toaøn.

Vaø Nô-nam baûo raèng trong nguyeân töû chæ coù xaùc xuaát ngaãu nhieân maø thoâi. Giaùo sö Phaùp L.Ñôø Bôø roâi (Broglie) phuï hoïa theo.

- Trieát gia ñeá quoác Ruùt-xen (Bertrand-Russell, caùi anh chaøng ñaõ ñoøi duøng bom nguyeân töû ñeå tieâu dieät Lieân-xoâ duy vaät) coù giaûng ôû ñaïi hoïc Anh raèng:

“Toâi nghó raèng ngoaïi giôùi coù theå laø moät aûo moäng, nhöng neáu coù ngoaïi giôùi thaät, thì noù goàm nhöõng yeáu toá nhoû vaø nhöõng yeáu toá ñoù phaùt sinh baèng moät caùch ngaãu nhieân”.

Keå caû ngaøy cuõng chöa heát nhöõng thí duï trong ñoù hoïc giaû tö saûn tung hoâ vaïn tueá caùi ngaãu nhieân, choáng laïi vôùi leõ taát yeáu.

Neáu quaû vuõ truï chæ laø moät ngaãu nhieân thoâi thì khoa hoïc khoâng coù giaù trò gì nöõa caû. Thöïc ra, quan nieäm ngaãu nhieân trong vuõ truï thieân nhieân laø phaûn chieáu tính chaát töï phaùt voâ toå chöùc cuûa cheá ñoä tö baûn; vaø , chính laø vì caùc nhaø tö töôûng tö baûn sôï caùi taát yeáu trong lòch söû neân hoï phuû nhaän caùi taát yeáu trong töï nhieân, lyù do saâu xa laø ôû ñoù.

Nay khoa hoïc, moãi ngaønh cuûa khoa hoïc ñeàu tìm ñöôïc, duøng ñöôïc haøng chuïc, haøng traêm quy luaät, thì coøn ai daùm baûo raèng khoâng coù taát yeáu, chæ coù ngaãu nhieân ?

Theá thì khoâng theå noùi raèng khoâng coù ngaãu nhieân maø cuõng khoâng theå noùi raèng chæ coù ngaãu nhieân thoâi.

Hai caùi sai laàm aáy, tuy beà ngoaøi thì döôøng nhö laø traùi ngöôïc nhau, thöïc ra chæ laø moät loaïi sai laàm, loaïi sieâu hình; vaø hôn nöõa caùi naøy baéc caàu cho caùi kia.

Xeùt kyõ, ngaãu nhieân laø taát yeáu, ngaãu nhieân laäp ñi laäp laïi: ngaãu nhieân vaãn theo quy luaät vaø coù quy luaät cuûa ngaãu nhieân vaø ngaãu nhieân naøo cuõng coù nguyeân nhaân caû.

3. Ngaãu nhieân laø taát yeáu. Taát yeáu khoâng baøi tröø ngaãu nhieân.

Veà söï toàn taïi khaùch quan cuûa quy luaät – nghóa laø cuûa taát yeáu – thì ôû ñaây chuùng ta khoâng caàn noùi laïi nöõa; chuùng ta baøn ñeán trong phaàn “Duy vaät luaän” roài.

Giaùo sö Fersmann, trong vieän Haøn laâm Khoa hoïc Lieân-xoâ vieát baøi kyû nieäm 30 naêm khoa hoïc xoâ-vieát, coù noùi raèng:

“Veà vuõ truï quan, chuùng toâi hoaøn toaøn tin chaéc raèng taát caû caùc quaù trình töï nhieân ñeàu tuaân theo quy luaät. Ngaøy nay chuùng toâi bieát raát roõ raèng nhöõng quy luaät lôùn cuûa töï nhieân khoâng phaûi laø quy luaät soá hoïc (loi du nombre) nghieâm khaéc nhö trong toaùn hoïc. Khoâng theå tröøu töôïng hoùa noù thaønh nhöõng con soá tuyeät ñoái ñöôïc. Quy luaät cuûa töï nhieân laø bieåu hieän cuûa nhöõng töông quan phöùc taïp, coù thöïc trong töï nhieân giöõa nhöõng hieän töôïng xen laãn nhau trong khoâng gian vaø thôøi gian. Nhöõng tröôøng hôïp ñaëc bieät ñeàu laø taát yeáu caû, laïi bò quyeát ñònh moät caùch khaùch quan bôûi nhöõng maâu thuaãn coá höõu trong vuõ truï quanh ta.”

Ta chuù yù nhaát ñeán caâu sau cuøng naøy. Caâu aáy ñuùng nhö lôøi cuûa Heâ-gen maø vöøa trích dòch ôû beân treân, chæ roõ moái töông quan giöõa ngaãu nhieân vaø taát yeáu. Taát yeáu laø caên baûn; nhöõng caùi ngoaïi leä, ngaãu nhieân vaãn bò taát yeáu chi phoái; moãi ngaãu nhieân ñeàu coù nguyeân nhaân, ngaãu nhieân naøo cuõng bò loâi cuoán trong voøng taát yeáu; vaø chæ coù theå giaûi thích caùc söï ngaãu nhieân ñoù töø quy luaät taát yeáu maø thoâi. Bieát caû taát yeáu vaø ngaãu nhieân môùi laø bieát roõ thöïc taïi; “quy luaät khoâng chaéc” cuûa He-sen-be laø moät quy luaät khaùch quan, noù laøm cho ta bieát “theâm chaéc”, laøm cho quan nieäm veà taát yeáu caøng chính xaùc.

Angen, Leânin thöôøng noùi raèng “Taát yeáu laø toaøn boä caùc ngaãu nhieân”, ñoù cuõng laø quy ñònh söï töông quan giöõa hai phaïm truø aáy.

Vì leõ gì maø “ngaãu nhieân laø taát yeáu”.

Trong vuõ truï thì vaïn vaät ñeàu töông quan; töông quan thì coù töông quan xa, töông quan gaàn; gaàn, nhö caïnh tranh kinh teá vôùi chieán tranh ñeá quoác; xa, nhö anh haøng xoùm cuûa toâi cheát

oám vôùi cuoäc xung ñoät giöõa Ai-caäp vaø Anh; xa laém thì coi nhö laø ñoäc laäp, rieâng reõ.

Khi nhöõng söï vaät, nhöõng hieän töôïng töông ñoái ñoäc laäp aáy gaëp nhau thì naåy sinh ra söï ngaãu nhieân; ví duï: caønh döông lieãu gaãy laøm ruïng ñoùa hoa hoàng, hoa hoàng cheát; cheát aáy laø ngaãu nhieân, nhöng ngaãu nhieân aáy vaãn laø taát yeáu bôûi vì gioù lôùn caønh yeáu thì caønh caây rôi; caønh caây naëng, hoa hoàng maûnh mai, ñuïng phaûi nhau neáu hoa hoàng khoâng ñoå môùi laø vieäc kyø quaùi.

Hay ví duï: ñieän töû vaän ñoäng trong moät khoâng gian vaät chaát baát ñoàng; böôùc chaûy cuûa noù khoâng ñeàu; ngöôøi ta khoâng chaéc chöøng naøo noù ñeán moät ñieåm naøo; neáu böôùc nhaûy naøo cuõng nhö böôùc nhaûy naøo, thì vieäc aáy seõ laø kyø quaùi, chôù ngöôïc laïi, caùi ngaãu nhieân daøi ngaén, mau chaäm ôû moät ñoaïn ngaén cuûa quyõ ñaïo, môùi roõ laø “taát yeáu” taát yeáu vì moâi tröôøng vaät chaát baát ñoàng thì böôùc nhaûy cuûa ñieän töû laøm sao maø ñoàng ñeàu ñöôïc. Vaû laïi nhöõng böôùc nhaûy khoâng ñeàu, “ngaãu nhieân” naøy khoâng bao giôø traùi vôùi quy luaät caên baûn ví duï nhö quy luaät baûo toàn naêng löôïng. Laáy moät ví duï khaùc, deã hôn: thöôøng ngaøy ai cuõng thaáy moãi ngöôøi raát töï do ñeå töï töû hay khoâng töï töû; aáy theá maø, trong cheá ñoä tö baûn, nhaát thieát haøng naêm coù soá trung bình naøo ñoù, soá aáy leân xuoáng tuøy caùc cuoäc khuûng hoaûng kinh teá. Hoaëc laø oâ-toâ ñuïng ngöôøi, ngöôøi cheát moät caùch ngaãu nhieân, theá nhöng taát yeáu coù moät soá tai naïn trung bình naøo ñoù, trong moãi naêm, moãi thaùng, moãi tuaàn ôû moät thaønh phoá lôùn nhö New York chaúng haïn. Hay laø: Moät caëp vôï choàng sinh con gaùi con trai, khoâng ai bieát tröôùc ñöôïc; moãi tröôøng hôïp ñoù laø ngaãu nhieân; maø tính cho toaøn nhaân loaïi thì soá trai vaø gaùi gaàn ñoàng nhau, luoân luoân nhö theá, khoâng coù theá kyû naøo maø sinh ra chæ coù con gaùi, theá kyû khaùc laïi sinh ra chæ coù con trai. Taát yeáu nhö theá. Neáu ôû cheá ñoä tö baûn khoâng ai töï töû, khoâng ai bò oâ-toâ caùn, ai cuõng ñeû con trai, thì caùi ñoù môùi laø kyø quaùi, môùi laø ngoaøi taát yeáu.

Ngaãu nhieân laø moät söï thöïc khaùch quan, noù xaûy ra laäp ñi laäp laïi luoân luoân. Maø chính trò vì theá neân coù caùch tính xaùc xuaát, coù nhöõng coâng ty baûo hieåm, coù nhöõng quy luaät thoáng keâ cuûa nhöõng söï ngaãu nhieân.

4. Quy luaät cuûa ngaãu nhieân vaø ngaãu nhieân cuûa quy luaät :

Tai naïn laø söï ngaãu nhieân. Aáy theá nhöng, söï baûo hieåm (ôû Anh) cuõng nhö söï ñaùnh baïc (cuûa boïn phong kieán Phaùp) laøm naåy sinh ra caùch laøm tính xaùc xuaát. Caùi soá goïi laø “xaùc xuaát” chính laø söï laäp ñi laäp laïi cuûa ngaãu nhieân, hoaëc ngaãu nhieân naøo ñoù coù theå trôû ñi trôû laïi bao nhieâu laàn coù theå tính gaàn ñuùng, khoâng sai xa, cöù thoáng keâ vaø thí nghieäm raát nhieàu laàn thì roõ ñieàu aáy.

Ngoù rieâng töøng tröôøng hôïp, töøng soá nhoû tröôøng hôïp thì khoâng coù gì taát yeáu, thaáy loän xoän, voâ quy luaät, nhöng laáy soá nhieàu tröôøng hôïp thì thaáy roõ taát yeáu, quy luaät, thaáy roõ tính ñeàu ñaën. Baèng caùch naøo maø ngöôøi ta tìm ra quy luaät veà söï rôi cuûa caùc vaät ? Baèng caùch laøm rôi voâ soá vaät, voâ soá laàn, roài laáy thoáng keâ; moãi vaät, moãi laàn coù khaùc nhau, nhöng roát cuøng quy luaät kia vaãn ñuùng. Ngöôøi ta noùi quy luaät laø söï toång coäng cuûa taát caû caùc ngaãu nhieân laø theá. Trong moät caùi bình coù ít phaân töû khoâng khí thì quy luaät Ma-ri-oát khoâng ñuùng; nhöng neáu coù raát nhieàu phaân töû khoâng khí thì quy luaät Ma-ri-oát laïi ñuùng, theá nghóa laø söï ñuïng chaïm ngaãu nhieân cuûa töøng phaân töû rieâng reõ laø theo moät töông quan chung, moät taát yeáu lôùn. Moãi ngöôøi ñeàu töï do töï töû; nhöng maø soá ngöôøi töï töû caøng ngaøy caøng ñoâng khi chuû nghóa tö baûn caøng suy doài khuûng hoaûng; traùi laïi soá ngöôøi töï töû ñoù giaûm daàn ñeán maát tuøy theo söï tieán boä cuûa xaõ hoäi chuû nghóa: theá laø caùi ngaãu nhieân vaãn bò quy luaät naøy chi phoái.

Söï chi phoái cuûa quy luaät khoâng phaûi laø hoaøn toaøn, khoâng phaûi laø 100% ñoái vôùi töøng tröôøng hôïp ngaãu nhieân rieâng reõ. Angen noùi:

“Nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng töï phaùt hieän qua voâ soá nhöõng ngaãu nhieân ngoaïi dieän”.”Caùi maø ngöôøi ta khaúng ñònh raèng taát yeáu laø goàm nhöõng söï ngaãu nhieân hoaøn toaøn”.

5. Khoa hoïc khoâng gaït tröôøng hôïp ngaãu nhieân ngoaøi lónh vöïc cuûa mình, maø phaûi vöôïc qua caùi ngaãu nhieân.

Vöôït qua khoâng phaûi laø thuû tieâu. Thuû tieâu sao ñöôïc ?

Nhieäm vuï cuûa khoa hoïc, ngoaøi söï cuûng coá quy luaät, khoâng phaûi laø chæ nhaän thaáy coù ngaãu nhieân, maø coøn tìm hieåu tính chaát cuûa caùc nguyeân nhaân “baát kyø” sinh ra caùc söï ngaãu nhieân aáy.

Noùi chung, nhöõng quy luaät naøo coù tính chaát thoáng keâ thì noù khoâng chæ ñaïo, khoâng chi phoái 100% caùc tröôøng hôïp rieâng reõ; caùi phaàn cuûa ngaãu nhieân, tuøy ñieàu kieän, maø thaønh ra nhieàu hay ít. Khoa hoïc phaûi ñi vaøo töøng hieän töôïng caù bieät ñeå hieåu thaáu söï ngaãu nhieân. Khoâng chæ coù quy luaät thoáng keâ veà soá ngöôøi töï töû laøm cho ta bieát naïn töï töû maø baøi tröø noù; coøn phaûi nghieân cöùu veà maët sinh lyù, taâm lyù cuûa töøng tröôøng hôïp vaø nghieân cöùu ñieàu kieän xaõ hoäi chung ñeå coù theâm caùch baøi tröø naïn töï töû. Hay laø: tröôùc ñaây, hoài thôøi Boân-man (Bolz Mann) thì nguyeân töû hoïc chæ coù theå xaùc ñònh soá trung bình veà söï vaän ñoäng cuûa caùc vaät moïn (ví duï ñieän töû), coøn töø ngaøy phaùt kieán ñöôïc caùi phoøng söông muø cuûa Vin-sôn (Wilson 1899) thì caùc nhaø vaät lyù hoïc theo doõi ñöôïc söï vaän ñoäng cuûa moät nguyeân töû, moät ñieän töû, theo doõi ñöôïc söï noå cuûa moät nguyeân töû vaø nhö theá ñaõ tìm ñöôïc raát nhieàu quy luaät môùi. Ñöùng veà maët khoa hoïc lòch söû cuõng theá: lòch söû coù nhuõng quy luaät caên baûn cuûa noù (duy vaät lòch söû ) ; nhöng neáu ta töôûng raèng heã caùi gì xaûy ra ñeàu laø taát yeáu lòch söû caû thì ta seõ phaïm moät sai laàm to nhaát. Coù khoái nhöõng ngaãu nhieân cuûa lòch söû, maø ta phaûi ñi saâu vaøo söï nhieân cöùu nguyeân nhaân, keát quaû cuûa noù, nghieân cöùu ñaëc tính cuûa moãi tröôøng hôïp ngaãu nhieân aáy. ÔÛ ñaây caàn traùnh hai caùi sai laàm: moät laø xem caùi gì cuõng laø ngaãu nhieân (lòch söû vieát theo kieåu phong kieán); hai laø xem caùi gì cuõng laø taát yeáu, bieåu hieän moät tính löôøi bieáng, moät phöông phaùp tö töôûng sieâu hình, maùy moùc tieáp caän vôùi tieàn ñònh luaän.

Keát quaû cuûa söï nghieân cöùu caøng saâu saéc, ñi vaøo töøng hieän töôïng, töøng vaät moïn nhö theá, khoâng phaûi laø thuû tieâu caùi ngaãu nhieân ñaâu, khoâng phaûi laø thuû tieâu quy luaät thoáng keâ ñaâu; traùi laïi, sôû dó ñi saâu vaøo nhö theá ñöôïc laø vì ngaãu nhieân coù tính chaát khaùch quan vaø quy luaät xaùc xuaát cuõng coù tính chaát khaùch quan nöõa. Ta vöôït qua caùi ngaãu nhieân maø ngaãu nhieân vaãn toàn taïi, nhôø ñoù maø nhaän thöùc cuûa con ngöôøi caøng ñöôïc saâu saéc, cuï theå. Ñaâu ñaâu vaø luùc naøo caùi ngaãu nhieân vaãn laø moät phaàn phuï thuoäc cuûa taát yeáu.

6. Taát yeáu khoâng baøi tröø töï do:

Töï do laø taát yeáu ñaõ ñöôïc nhaän thöùc.

Cuõng nhö ngaãu nhieân khoâng baøi tröø taát yeáu vaø ngöôïc laïi thì taát yeáu khoâng baøi tröø töï do. Coù ngöôøi nghó laàm raèng ngöôøi Maùc-xít ñeà cao leõ taát yeáu thì phaûi choân vuøi söï töï do; hoï töôûøng laàm raèng chuùng ta chuû tröông kìm haõm con ngöôøi döôùi söùc cheá ngöï voâ trò cuûa quy luaät. Kyø thöïc neáu khoâng thöøa nhaän söï taát yeáu, khoâng thöøa nhaän quy luaät, thì seõ bò taát yeáu cheá ngöï luoân luoân; töôûng mình töï do ñoái vôùi quy luaät thì hoaøn toaøn noâ leä vôùi taát yeáu. Khaùc naøo ngöôøi caày ruoäng “töï do” laøm caàu tre cho xe möôøi taán chaïy qua ? Ñi ngöôïc vôùi taát yeáu thì chæ coù thaát baïi maø thoâi.

Traùi laïi, bieát vaø theo quy luaät cuûa doøng nöôùc thì ñem ñöôïc nöôùc vaøo ruoäng, laøm ñöôïc nhaø maùy thuûy ñieän; traùi vôùi quy luaät cuûa doøng nöôùc, “töï do” laøm theo yù mình thì ñeâ vôõ, muøa hoûng, nhaø troâi. Coù baïn töôûng ñaâu mình coù daân, coù chaùnh quyeàn daân chuû, ñuû maïnh roài, thì khoâng caàn phaûi chòu theo quy luaät giaù trò trong söï maäu dòch: baïn aáy ñònh giaù mua haøng quaù reû; keát quaû laø 90% haøng aáy chaïy ñaâu maát, mua khoâng ñöôïc. Ta thöû ñònh giaù moät kí-loâ boâng baèng moät kyù-loâ vaûi vaø moät kyù-loâ luùa, xem ai coøn troàng boâng deät vaûi baùn cho ta khoâng ? Ngöôïc laïi, neáu theo leõ taát yeáu cuûa quy luaät giaù trò thì keá hoaïch mua baùn cuûa ta môùi ñöôïc thöïc hieän, yù chí cuûa ta môùi thaéng, nhö theá ta môùi thöïc töï do. Töï do laø taát yeáu ñöôïc nhaän thöùc; töï do quyeát khoâng phaûi laø phôùt taát yeáu; töï do khoâng ngoaøi söï nhaän thöùc leõ taát yeáu; caøng nhaän thöùc roõ leõ taát yeáu taát yeáu thì caøng töï do. Töï do laø keát quaû laâu daøi cuûa nhaän thöùc, cuûa thöïc tieãn ñaáu tranh. Toâi coù maáy ngöôøi baïn hoài 1952, hay noùi : cöù ñeå ngöôøi tö nhaân töï do ñaûm nhaän söï buoân baùn, maäu dòch quoác doanh xen vaøo ñoù raøng buoäc laøm gì ? Ñeán hoâm roài, luùc ôû khu 4, heát haïn ñeán luït ai cuõng sôï gaïo leân ñeán giaù haøng chuïc nghìn baïc moät kyù-loâ; theá nhöng giaù gaïo ñöôïc bình oån. Chính maáy anh baïn kia noùi “nhôø maäu dòch quoác doanh, nhôø naém ñöôïc quy luaät cuûa thò tröôøng, theá môùi ñaùng goïi laø töï do”.

Ñuùng nhö vaäy. Töông quan giöõa taát yeáu vaø töï do laø theá. Ngaãu nhieân, taát yeáu, töï do khoâng gì coù maâu thuaãn tuyeät ñoái vôùi nhau, caùi naøy naèm trong caùi kia, caùi naøy bieán thaønh caùi kia.

3. - Cuï theå vaø tröøu töôïng.

Thöôøng ngaøy thì moät trong nhöõng yeâu caàu chính ñaùng cuûa phöông phaùp khoa hoïc laø nghieân cöùu söï vaät, nhaän xeùt hieän töôïng, trình baøy tö töôûng moät caùch cuï theå. Vaø thöôøng thöôøng, heã nghieân cöùu, nhaän xeùt hay trình baøy moät caùch tröøu töôïng, thì hoaëc laø muø môø, hoaëc laø sai laàm. Ñuùng nhö theá. Song, trong 9/10 tröôøng hôïp, chuùng ta hieåu khoâng roõ, chuùng ta hieåu sai theá naøo laø cuï theå, theá naøo laø tröøu töôïng, quan heä giöõa cuï theå vaø tröøu töôïng ra laøm sao.

Thöïc ra, cuï theå vaø tröøu töôïng khoâng tuyeät ñoái maâu thuaãn vôùi nhau vaø naêng löïc tröøu töôïng hoùa laø ñieàu kieän thieát yeáu ñeå coù nhaän thöùc khoa hoïc moät caùch cuï theå.

Coøn veà maët trieát lyù thì phöông phaùp sieâu hình taùch rôøi cuï theå vôùi tröøu töôïng, xem hai ñieàu aáy nhö laø maâu thuaãn tuyeät ñoái vôùi nhau, caùi naøy ngoaøi caùi kia.

Pôø-la-toâng (Platon) nghó raèng khaùi nieäm (tröøu töôïng) coù tröôùc söï vaät (cuï theå). Nhö theá caùi cuï theå ôû beân ngoaøi caùi tröøu töôïng, coù theå coù tröøu töôïng maø khoâng coù cuï theå. A-rit-toát baûo: ”Khoa hoïc chæ bao goàm caùi gì toång quaùt” (il n’y a de science que du geùneùral ); caâu naøy caên baûn thì khoâng sai, nhöng chöõ “chæ” thì boù heïp; neáu nhö theá thì caùi caù bieät, caùi cuï theå bò loaïi ra khoûi voøng khoa hoïc. Khoa hoïc maø khoâng hoïc caùi cuï theå, caù bieät thì laøm sao bieát ñöôïc caùi toång quaùt ?

Kinh nghieäm luaän khoâng muoán ñi xa hôn caûm giaùc (cuï theå) noù phuû nhaän söï toàn taïi khaùch quan cuûa caùi toång quaùt, cuûa khaùi nieäm. Phuû nhaän khaùi nieäm thì coøn gì laø khoa hoïc nöõa ?

Traùi laïi, duy lyù luaän leäch veà tröøu töôïng, lyù tính maø khoâng tin vaøo caûm giaùc cuï theå; nhö theá cuõng laø ñaët caùi tröøu töôïng beân ngoaøi caùi cuï theå, nhaän thöùc seõ khoâng coøn coù caên baûn, khoâng laáy gì laøm tieâu chuaån nöõa.

Vaán ñeà töông quan giöõa cuï theå vaø tröøu töôïng laø moät ñieåm quan troïng cuûa nhaän thöùc luaän, chôù khoâng phaûi chæ laø moät söï tranh chaáp veà danh töø.

1. Cuï theå ñeâ caáp vaø cuï theå cao caáp :

Khi toâi noùi: anh Thaønh, 20 tuoåi, hoïc sinh döï bò Ñaïi hoïc; chò Dung, 19 tuoåi, ngöôøi laøng Huy-toaùn; thì anh Thaønh, chò Dung laø nhöõng ngöôøi cuï theå; toâi noùi moät caùch cuï theå, cuï theå ôû ñaây nghóa laø coù hình daïng nhaát ñònh, sôø ñuïng, troâng thaáy.

Nhöng ngay trong hai caâu treân ñoù, “hoïc sinh” vaø “ngöôøi laøng” so vôùi Thaønh, Dung ñaõ laø tröøu töôïng roài. Khi toâi noùi “hoïc sinh”, “ngöôøi laøng” thì toâi muoán chæ khoâng nhöõng coù anh Thaønh, chò Dung maø taát caû nhöõng anh chò naøo caép saùch ñi hoïc, taát caû nam phuï laõo aáu ôû trong laøng; nhö theá hoïc sinh, ngöôøi laøng laø tröøu töôïng. Song noù vaãn cuï theå, nghóa laø vôùi nhöõng töø ngöõ aáy, toâi chæ taát caû, nhöõng ai ñi döï lôùp D.B.Ñ.H taát caû nhöõng ai trong laøng, chôù naøo toâi noùi raèng hoï laø ma laø quyû ñaâu ? Hoïc sinh, ngöôøi laøng, vaãn laø nhöõng söï thöïc hieån nhieân; caùi loaïi cuï theå naøy laø cuï theå cao caáp (theo danh töø cuûa Ñeà-caùc) coøn caùi loaïi cuï theå kia laø cuï theå ñeâ caáp.

Cuõng nhö theá, khi toâi ñi chôï mua taäp giaáy naøy ngoøi buùt noï, quaû cam kia, toâi coù nhöõng vaät cuï theå. Song khi toâi noùi: taát caû nhöõng caùi aáy ñeàu laø haøng hoùa, thì haøng hoùa laø tröøu töôïng, noù bao goàm taát caû nhöõng moùn gì ñem baùn ngoaøi chôï. Maëc daàu theá “haøng hoùa” vaãn laø cuï theå, bôûi vì ta laøm ra haøng hoùa, baùn noù, duøng noù, noù khoâng phaûi laø söï töôûng töôïng.

Caàn chuù yù ñeán hai ñieàu naøy:

Thöù nhaát, cuï theå cao caáp laø cuï theå hôn cuï theå ñeâ caáp. Thöù nhì, phaûi coù naêng löïc tröøu töôïng hoùa thì môùi ñi ñeán cuï theå cao caáp ñöôïc. Theá naøo goïi raèng cuï theå cao caáp laø cuï theå hôn cuï theå ñeâ caáp ? Traû lôøi nhö sau : bieát söï vaät moät caùch cuï theå, nghóa laø bieát toaøn boä cuûa noù, bieát hình thöùc, noäi dung, tính chaát, nhöõng maâu thuaãn cuûa noù, söï phaùt trieån cuûa noù. Sau khi Maùc ñaõ phaân tích caùc moùn haøng hoùa cuï theå, tìm ñöôïc ñaëc tính cuûa haøng hoùa noùi chung, bieát ñöôïc söï saûn xuaát haøng hoùa daét ñi ñeán ñaâu thì chuùng ta ñaõ bieát ñöôïc toaøn boä caùc moùn haøng hoùa, “haøng hoùa” bieåu hieän tröôùc taâm trí ta vôùi taát caû caùc tính chaát cuûa noù maø tröôùc kia ta chöa bieát ñöôïc khi ta chæ troâng thaáy moät taäp giaáy, moät ngoøi buùt, moät quaû cam naøo. Tuy laø tröøu töôïng nhöng laïi cuï theå hôn laø nhö vaäy.

Hay laø: ta phaùt ñoäng noâng daân ñaáu tranh ôû laøng A, roài ôû laøng B, roài suoát huyeän Noâng Coáng roài khaép tænh Thanh Hoùa. Do voâ soá caùc cuoäc phaùt ñoäng phaùt ñoäng cuï theå ñoù, ta coù moät quan nieäm chung “phaùt ñoäng noâng daân”, khoâng phaûi cuoäc A, B, C naøo, nghóa laø : khoâng cuï theå; moät cuoäc phaùt ñoäng ôû laøng naøo; “phaùt ñoäng noâng daân” laø moät khaùi nieäm, laø tröøu töôïng, song caùi tröøu töôïng aáy laïi raát laø cuï theå, bôûi vì noù bao goàm taát caû caùc yù nghóa, tính chaát, kinh nghieäm, keát quaû caên baûn cuûa baát cöù moät cuoäc phaùt ñoäng naøo. Cuï theå cao caáp cuï theå hôn cuï theå ñeâ caáp laø theá.

2. Nhôø coù khaû naêng tröøu töôïng hoùa môùi ñi ñeán cuï theå cao caáp ñöôïc:

Tröøu töôïng hoùa laø gì ? Tröøu töôïng hoùa coù lôïi ích gì ? Vì leõ gì maø con ngöôøi coù nhöõng khaùi nieäm tröøu töôïng ?

Tröøu töôïng hoùa coù hai maët, hai caùch :

Thöù nhaát : ví duï nhö tröôùc maét toâi coù moät chieác xe ñaïp. Toâi nhôø trí naõo taùch rôøi caùi baùnh xe ra khoûi toaøn boä caùi xe. Roài trong toaøn boä caùi baùnh xe, toâi chæ giöõ laáy trong trí toâi caùi hình voøng troøn (moät khaùi nieäm veà hình hoïc) Ñoù laø moät quaù trình tröøu töôïng hoùa. Baèng trí naõo, toâi chæ xem xeùt moät phaàn cuûa toaøn boä, toâi chæ troâng vaøo moät maët cuûa caùc maët.

Laïi ví duï nhö tröôùc maët toâi, coù moät lôùp hoïc sinh. Toâi khoâng keå laø hoïc sinh, toâi chæ coù caùi soá, soá 25; soá 25 cuûa baát cöù loaïi gì, hoïc sinh, baøn gheá, ñeøn, buùt, voâ luaän. Boû rôi caùi vaät, chæ laáy caùi soá vaät maø thoâi, ñoù cuõng laø quaù trình tröøu töôïng hoùa.

Hay ví duï nhö trong caùi vaønh xe ñaïp, toâi chæ nghieân cöùu xem nöôùc, gioù laøm ræ kim khí laâu hay mau; do söï tröøu töôïng hoùa ñoù maø toâi ñaõ nghieân cöùu noù veà maët hình hoïc, hay laø nghieân cöùu lôùp hoïc veà maët soá hoïc.

Laïi coù moät caùch tröøu töôïng hoùa thöù hai. Tröôùc maët moãi con ngöôøi coù caây cau, caây me, caây xoaøi, caây oåi cuï theå naøo ñoù, con ngöôøi troâng thaáy raát nhieàu caây cuï theå. Roài sau ñoù, nhôø doá, trí con ngöôøi deïp qua moät beân caùc loaïi cau, me, xoaøi, oåi maø chæ chuù yù ñeán caùi gì gioáng nhau giöõa caùc loaïi aáy; caùi gioáng nhau laø caây, baát cöù caây gì, caây laø moät khaùi nieäm: nhö ngöôøi, ñeøn, hoïc sinh, ñaøn oâng, möa, gioù v.v… ñeàu laø khaùi nieäm.

Tröøu töôïng hoùa laø nhö theá. Tröøu töôïng hoùa coù lôïi ích gì ? Ta coù theå noùi raèng : ví phoûng con ngöôøi khoâng coù khaû naêng tröøu töôïng hoùa thì khoâng coøn coù tö töôûng, daãu laø tö töôûng thoâ sô. Moät caâu raát taàm thöôøng nhö “soâng naøy saâu quaù” laø moät tö töôûng; ñaõ laø tö töôûng thì taát phaûi duøng ñeán hai khaùi nieäm tröøu töôïng: soâng vaø saâu. Vaø neáu khoâng coù tröøu töôïng hoùa thì laøm gì coù khoa hoïc daàu laø khoa hoïc raát thaáp nhö ñeám töø 1 ñeán 10 treân hai baøn tay, ñöøng noùi ñeán hình hoïc, hoùa hoïc, cô hoïc v.v… Caøng ñi saâu vaøo phaân tích, toång hôïp thì caøng vaän duïng naêng löïc tröøu töôïng hoùa.

Nhôø tröøu töôïng hoùa nhö theá maø ta ñi ñeán cuï theå cao caáp. Neáu chæ laáy maét ngoù qua, laáy tay sôø ñuïng chieác xe ñaïp thì coù bieát thaät roõ chieác xe ñaïp ñaâu ? Nhö nghieân cöùu töøng boä phaän cuûa chieác xe, bieát chaát kim khí, söùc chôû, chaát cao su, toác ñoä, söùc naëng cuûa noù maø, sau khi qua caùc quaù trình tröøu töôïng hoùa, ta ngoù laïi chieác xe, ta bieát noù roõ raøng, saâu saéc toaøn boä hôn, ta ñaït ñöôïc möùc cuï theå cao hôn tröôùc. Cuõng nhö theá, Maùc baét ñaàu quyeån tö baûn luaän vôùi “haøng hoùa”, nhôø tröøu töôïng hoùa, xeùt taát caû caùc hieän töôïng saâu saéc, caùc quy luaät; roát cuøng Maùc ñaõ daïy cho ta bieát tö baûn chuû nghóa laø gì moät caùch cuï theå, cuï theå hôn laø caùi bieát ñaõ cuï theå cuûa ngöôøi thôï bieát tö baûn chæ qua söï boùc loät haøng ngaøy.

Cuõng nhö theá, muoán bieát nhieäm vuï caùch maïng Vieät Nam, ta phaûi baét ñaàu nghieân cöùu baèng caùch phaân ra töøng maët moät ñeå maø xeùt: maët kinh teá, maët chính trò, maët giai caáp, v.v… Ñoù laø moät caùch tröøu töôïng hoùa. Roài, sau ñoù, ta quay veà moät keát luaän chung noùi raèng caùch maïng Vieät Nam laø caùch maïng phaûn ñeá, vaø phaûn phong. Phaûn ñeá phaûn phong laø moät khaùi nieäm tröøu töôïng; song noù raát laø cuï theå, bôûi vì noù bao goàm toaøn boä thöïc teá kinh teá, chính trò, xaõ hoäi Vieät Nam.

Coù ngöôøi töôûng raèng “vì trí naõo cuûa ta khoâng ñuû söùc nhôù taát caû söï vaät cuï theå neân sau khi nguõ quan ñaõ tieáp xuùc vôùi voâ soá söï vaät cuï theå, ta chæ coøn trong trí naõo caùi hình aûnh lôø môø, tröøu töôïng cuûa söï vaät maø ngöôøi ta goïi laø khaùi nieäm”. Khoâng phaûi nhö theá. Ngöôïc laïi, tröøu töôïng hoùa laø moät khaû naêng cuûa trí tueä ñaõ phaùt trieån, noù ñi ñoâi vôùi söï tieán boä cuûa tö töôûng, cuûa ngoân ngöõ, cuûa kinh nghieäm lao ñoäng. Khaùi nieäm tröøu töôïng khoâng phaûi laø keát quaû cuûa söï baát löïc cuûa trí tueä ñaâu. Caàm thuù khoâng saûn xuaát, khoâng ngoân ngöõ thì khoâng coù khaùi nieäm tröøu töôïng nhö ta ñöôïc.

Bieát baèng caûm giaùc chöa goïi laø bieát chaéc, bieát ñuû. Heâ-gen noùi :”caùi thoâng thöôøng, chöa chaéc vì laø noù thoâng thöôøng, maø ñaõ laø caùi ñöôïc bieát roài” (Ce qui est familier n’est pas pour cela connu).

Vaø Angen coù noùi veà nguyeân töû hoïc :

“ÔÛ ñaây phaûi tö töôûng, ngöôøi ta khoâng troâng thaáy nguyeân töû baèng kính hieån vi, maø baèng tö töôûng”.

Taát nhieân khoâng vì theá maø baûo raèng nguyeân töû, phaân töû ñeàu khoâng phaûi laø cuï theå. (ÔÛ ñaây xin môû moät daáu ngoaëc : ngaøy nay, töø 1947, nghóa laø 50 naêm sau khi phaùt kieán ra ñieän töû, ngöôøi ta chaúng nhöõng ñaõ thaáy ñöôïc nguyeân töû maø cuõng thaáy ñöôïc ñieän töû).

Angen cuõng ñaõ noùi :

“Khi ta ño khoaûng caùch cuûa nhöõng vaàn Fresnel laø ta tö töôûng vaäy ”.

Noùi moät caùch khaùc khoâng theå taùch rôøi söï kieän vaø quan nieäm, caûm giaùc vaø lyù tính, cuï theå vaø tröøu töôïng.

Trong baøi “Luaän veà thöïc tieãn” Mao-Traïch-Ñoâng ñaõ chæ roõ tieán trieån cuûa nhaän thöïc töø giai ñoaïn caûm tính leân giai ñoaïn lyù tính, töø kinh nghieäm ñeán lyù luaän, vaø do nhaän thöùc baèng lyù tính, nhaän thöùc lyù luaän maø söï vaät ñöôïc nhaän thöùc saâu saéc toaøn boä hôn, nghóa laø cuï theå hôn.

Kinh nghieäm luaän ñuùng ôû choã noù nhaän raèng nhaän thöùc xuaát phaùt töø caûm giaùc, töø kinh nghieäm cuï theå; noù sai ôû choã noù ngöøng caûm giaùc, ôû kinh nghieäm (cuï theå thaáp); noù töï haïn cheá ôû hieän töôïng ñöôïc tieáp xuùc. Coøn duy lyù luaän thì ñuùng ôû choã noù tin vaøo yù töôûng (tröøu töôïng) nhöng laïi sai ôû choå noù caét ñöùt yù töôûng vôùi söï vaät cuï theå. Duy vaät bieän chöùng, chöùng minh roõ reät söï lieân quan giöõa cuï theå vaø tröøu töôïng, giöõa nhaän thöùc caûm tính vaø nhaän thöùc lyù tính. Noù chöùng minh raèng vôùi lyù tính, vôùi tröøu töôïng hoùa, trí tueä cuûa con ngöôøi ñi caøng saâu vaøo söï vaät cuï theå, hieåu vuõ truï caøng roõ reät hôn.

“… Chuùng ta khoâng bao giôø bieát hoaøn toaøn caùi cuï theå; söï toång coäng cuûa voâ soá nhöõng khaùi nieäm phoå bieán, nhöõng quy luaät, v.v… ñoù laø caùi cuï theå hoaøn bò”

(Leânin)

3. Vaäy ta phaûn ñoái thöù tröøu töôïng naøo ?

Tröøu töôïng hoùa laø moät ñieàu kieän cho tö töôûng tieán boä; hôn nöõa, tröøu töôïng hoùa laø moät phöông phaùp tö töôûng khoa hoïc, noù ñi lieàn vôùi söï phaân tích vaø toång hôïp. Khoâng coù gì ñaùng phaøn naøn noù caû. Cuï theå ñöa ñeán tröøu töôïng, tröøu töôïng ñem veà cuï theå cao hôn. Bieän chöùng phaùp laø thöù luaän lyù cuï theå vaø cao caáp.

Tuy nhieân vaãn coù moät loaïi tröøu töôïng maø chuùng ta phaûn ñoái, cöïc löïc phaûn ñoái vaø caûnh giaùc traùnh xa. Ví duï coù nhaø luaän lyù daïy raèng :”con ngöôøi ta tính ích kyû”, hay laø noùi suoâng “neân lam phaûi, phaûi chöøa quaáy”, hoaëc coù nhaø söû hoïc Traàn Troïng Kim baûo “ngöôøi Vieät Nam thích ñaùnh baïc, chuoäng vaên, gheùt voõ”. Noùi nhö theá laø tröøu töôïng.

Phaûi noùi “ngöôøi ta” naøo ích kyû ? Phaûi cho ai, quaáy cho ai ? Neáu phaûi cho ñòa chuû gian aùc (traû nhieàu toâ töùc) thì quaáy cho daøn caày (ñoøi giaûm toâ, boû toâ); tö baûn mang theo baûn chaát töï tö töï lôïi cuûa noù, coøn coâng nhaân hy sinh tính maïng baûo veä maùy moùc cuûa quoác gia, luoân luoân töông trôï, vì tính chaát coâng coäng, xaõ hoäi cuûa noù; vaäy seõ laø sai laàm to khi noùi haøm hoà raèng “con ngöôøi voán ích kyû”. Thôøi tröôùc, ñeá quoác phong kieán baøy ra côø baïc ñeå laøm cho nhaân daân truïy laïc, ngheøo ñoùi, cho chuùng caøng deã boùc loät; ngaøy nay ôû vuøng töï do cuûa ta khoù tìm thaáy moät soøng baïc, duø laø soøng nhoû ñeå “giaûi trí”; thì coù theå naøo noùi ñoùng ñinh raèng “Ngöôøi Vieät Nam voán thích côø baïc “? Daân ta khoâng uûng hoä phong kieán suy doài cuûa boïn Töï-Ñöùc neân luùc ñoù quaân cuûa Töï-Ñöùc ñaùnh ñaâu thua ñoù; coøn baây giôø thì hoï coù quyeàn, coù lôïi, hoï ñaùnh giaëc gioûi, ñaïi töôùng thöïc daân naøo cuõng thua; theá laø hoï chaúng nhöõng ham vaên maø khi caàn cuõng thích voõ; coù thöïc daân Phaùp, Myõ laøm chöùng. Vaäy thì noùi ngöôøi Vieät Nam thích côø baïc, gheùt voõ; ích kyû… laø sai laàm, laø tröøu töôïng. Taùch con ngöôøi ra khoûi giai caáp, khoûi thôøi ñaïi, khoûi cheá ñoä xaõ hoäi laø tröøu töôïng, laø sai laàm, laø phi bieän chöùng. Thöù tröøu töôïng aáy thì ta phaûn ñoái. Tröøu töôïng ôû ñaây coù nghóa laø taùch rôøi moät söï vaät ra khoûi nhöõng ñieàu kieän cuûa noù; neáu taùch rôøi söï vaät ra khoûi ñieàu kieän thì duø noùi moät caùch raát “roõ reät” nhö “ngöôøi Vieät Nam” “ñaùnh toå toâm” vaãn laø tröøu töôïng. Ngöôïc laïi nhieàu caâu xem beà ngoaøi nhö tröøu töôïng, nhö noùi raèng “Ñaûng, maët traän, quaân ñoäi laø ba moùn böûu boái ñeå giaûi phoùng daân toäc” thì laïi raát laø cuï theå vì noù hoaøn toaøn ñuùng thöïc teá.

Vaäy tö töôûng cuûa chuùng ta phaûi cuï theå; söï phaân tích cuûa chuùng ta phaûi cuï theå; coâng taùc cuûa chuùng ta phaûi cuï theå. Song, ñöøng ñem cuï theå maø choáng laïi tröøu töôïng, hai loaïi phaïm truø naøy laø hai loaïi maâu thuaãn thoáng nhaát, caùi naøy naèm trong caùi kia, caùi naøy bieán thaønh caùi kia. Chæ khi naøo taùch rôøi söï vaät ra khoûi ñieàu kieän, thì khi aáy ta rôi vaøo caùi tröøu töôïng sai laàm, tai haïi.

4. Khaùi niệm: quan troïng cuûa noù, tính chaát khaùch quan cuûa noù:

Khaùi nieäm laø keát quaû cuûa naêng löïc tröøu töôïng hoùa cuûa tö töôûng. Khaùi khaùi nieäm chæ cho ta thaáy raèng, coù nhöõng loaïi, gioáng, ñieån hình. Noù laø toång soá cuûa nhieàu chaát löôïng naøo ñoù. Cho neân khaùi nieäm laø khí cuï veà tö töôûng ñeå cho ta phaân loaïi, ñeå cho ta khaûo saùt, ñeå ta phaùt kieán. Giaù phoûng khoâng coù khaùi nieäm veà giai caáp, veà phong kieán, tö saûn, tieåu tö saûn, noâng daân, coâng nhaân thì laøm sao khaûo saùt xaõ hoäi ngaøy nay ñöôïc, laøm sao phaùt hieän quy luaät caùch maïng Vieät Nam ñöôïc ? Leõ taát nhieân laø vaïn vaät bieán chuyeån, mau hay chaäm, nhieàu hay ít; song, caùc gioáng loaøi, caùc taàng lôùp giai caáp trong thôøi gian naøo ñoù laø töông ñoái oån ñònh, nghóa laø töông ñoái ít bieán chuyeån.

Khaùi nieäm coù caïn, coù saâu, coù heïp, coù roäng. Nhö soá moät thì caïn hôn caên soá; ñöôøng ngay caïn hôn laø tieäm caän, nhö con ngöôøi heïp hôn laø loaøi coù xöông soáng, haøng hoùa heïp hôn laø giaù trò, baàn noâng heïp hôn noâng daân, v.v… Nhöõng trình ñoä cuûa khaùi nieäm töùc laø nhöõng trình ñoä cuûa söï tröøu töôïng, maø chính laø trình ñoä cuûa nhaän thöùc. Khoa hoïc ñi saâu vaøo cuï theå vaøo toaøn boä söï vaät, vaøo thöïc chaát vaø chi tieát cuûa söï vaät.

Veà söï quan troïng cuûa khaùi nieäm, yù nghóa vaø lôïi ích cuûa noù, Leânin noùi:

“Thaønh laäp nhöõng khaùi nieäm (tröøu töôïng) vaø vaän duïng caùc khaùi nieäm aáy ñaõ haøm yù söï bieåu hieän, söï tin chaéc vaø söï nhaän thöùc nhöõng quy luaät khaùch quan vaø nhöõng moái töông quan giöõa vaïn vaät; khoâng theå phuû nhaän khaùch quan tính cuûa khaùi nieäm, khaùch quan tính cuûa caùi toång quaùt trong cai ñaëc bieät vaø trong caùi caù theå (objectiviteù du geùneùral dans le particulier et le singulier). Nhö theá, Heâ-gen nghieân cöùu saâu hôn Kant vaø moïi ngöôøi khaùc veà caùi phaûn aûnh cuûa söï vaän ñoäng cuûa theá giôùi khaùch quan trong söï vaän ñoäng cuûa caùc khaùi nieäm. Hình thaùi ñôn giaûn cuûa giaù trò, ñem moät moùn haøng hoùa naøy ñoåi laáy moät moùn haøng hoùa khaùc, noäi vieäc leõ loi aáy ñaõ bao goàm trong moät hình thaùi chöa tieán boä, taát caû caùc maâu thuaãn caên baûn cuûa tö baûn chuû nghóa; thì cuõng nhö theá, söï toång quaùt ñôn giaûn nhaát, söï thaønh laäp laàn ñaàu tieân vaø ñôn giaûn nhaát cuûa khaùi nieäm (phaùn ñoaùn, taïm ñoaïn luaän) coù yù nghóa laø con ngöôøi nhaän thöùc caøng ngaøy caøng saâu saéc moái töông quan khaùch quan giöõa vaïn vaät. Chuùng ta phaûi tìm yù nghóa chaân thöïc cuûa luaän lyù Heâ-gen ôû choã naøy”.

Leânin “Taäp trieát hoïc”

Nhö theá khaùi nieäm tröøu töôïng coù tính chaát khaùch quan.

Chaúng nhöõng noù coù tính chaát khaùch quan; noù coøn tieâu bieåu moät trình ñoä nhaän thöùc cuûa con ngöôøi, nhaän thöùc söï vaät, nhaän thöùc quy luaät cuûa söï vaät. Tröøu töôïng daét ñeán cuï theå cao ñaúng laø theá.

5. Keát luaän veà phöông phaùp.

a) Chaân lyù laø cuï theå cao caáp; caûm giaùc chæ laø böôùc ñaàu cuûa nhaän thöùc, laø nhaän thöùc noâng caïn, beà ngoaøi, phieán dieän, laø cuï theå ñeâ caáp; chuùng ta chöa haøi loøng vôùi nhaän thöùc caûm giaùc maø phaûi ñi saâu vaøo nhaän thöùc lyù tính, qua caùc giai ñoaïn tröøu töôïng hoùa, phaân tích, toång hôïp ñeå nhaän thöùc baûn chaát vaø toaøn boä cuûa söï vaät. Coù nhöõng vaät maø caûm giaùc khoâng cho ta ngoù thaáy, sôø ñuïng nhöng vaãn coù thaät, cuï theå (löôïng töû, ñieän töû); cuõng nhö coù nhöõng caùi tröøu töôïng nhö phöông trình, hoùa tính maø raát cuï theå ôû choã noù ñuùng thöïc teá.

b) Tröøu töôïng hoùa khoâng phaûi laø söï baát löïc cuûa trí nhôù, maø chính noù laø moät phöông phaùp khoa hoïc ñeå ñi ñeán cuï theå cao caáp nhö giaù trò, phöông trình, hoùa tính v.v…

c) Cuï theå cao caáp maáy vaãn laø moät chaân lyù töông ñoái. Tröôùc ñaây ngöôøi ta töôûng ñaâu nguyeân töû laø möïc nhoû nhaát cuûa vaät chaát thì sau laïi bieát raèng nguyeân töû coù nhieàu ñieän töû; ngaøy nay coù nhaø khoa hoïc baûo raèng löôïng töû laø möïc cuoái cuøng. Baûo nhö theá chaéc haún laø sai. Neáu nhö lôøi cuûa Leânin “Ñieän töû cuõng voâ cuøng nhö nguyeân töû” thì löôïng töû vaãn laø voâ cuøng.

d) Bieän chöùng phaùp giaûi quyeát vaán ñeà lieân heä giöõa cuï theå vaø tröøu töôïng laø giaûi quyeát vaán ñeà caûm tính vaø lyù tính, vöôït qua kinh nghieäm luaän vaø duy lyù luaän.

e) Caùi tröøu töôïng caàn phaûi traùnh laø caùi gì phi bieän chöùng, laø caùi yù taùch rôøi söï vaät vôùi hoaøn caûn vôùi ñieàu kieän chu vi.

4. - Toång quaùt vaø caù theå.

Khi baøn ñeán söï lieân quan giöõa cuï theå vaø tröøu töôïng thì ta ñaõ gaëp phaûi söï lieân quan giöõa caù theå vaø toång quaùt. Giaûi quyeát vaán ñeà naøy laø giaûi quyeát moät vaán ñeà lôùn cuûa nhaän thöùc luaän coå kim. Trong baøi “Luaän veàø bieän chöùng phaùp “ Leânin vieát :

“Khi ta baét ñaàu baèng moät caâu ñôn giaûn, thoâng thöôøng nhö : laù cuûa caây naøy xanh, Daân laø moät ngöôøi, Meâ laø moät con choù v.v… Thì trong ñoù, cuõng nhö Angen ñaõ chuù yù moät caùch thieân taøi, ñaõ coù bieän chöùng phaùp roài. Caùi gì laø caù theå thì caùi ñoù laø toång quaùt”.

Vaø Leânin noùi tieáp :

“Nhö theá, nhöõng maâu thuaãn (caù theå ñoái vôùi toång quaùt) laø ñoàng nhaát: chæ coù caù theå trong chöøng möïc naøo maø caù theå dính lieàn vôùi toång quaùt. Sôû dó coù toång quaùt laø noù coù qua caùi caù theå. Baèng moät caùch naøo ñoù, moãi caù theå coù tính chaát toång quaùt. Caùi toång quaùt chæ bao goàm haàu heát caùc vaät caù theå; Caùi caù theå khoâng hoaøn toaøn naèm trong caùi toång quaùt”.

Khi ta noùi loaøi choù, loaøi chim, loaøi ngöôøi, laø ta noùi ñeán toång quaùt (chung), coøn khi ta noùi caùi teân naøy, ngöôøi teân kia, laø ta noùi ñeán caù theå (rieâng). Moãi ngaøy, moãi giôø luoân luoân tö töôûng cuûa chuùng ta giaûi quyeát vaán ñeà töông quan giöõa caù theå vaø toång quaùt (toâi laø ngöôøi, noù laø thuù v.v… ). Ngöôøi ta ñònh nghóa caùi caù theå baèng caùi toång quaùt (oâng Saùu laø ngöôøi Vieät Nam ôû tænh… laøm…) Vì ta khoâng theå hieåu caùi caù theå ngoaøi caùi toång quaùt ñöôïc, caù theå laø moät boä phaän khaêng khít cuûa toång quaùt, vì theá maø Leânin ñaõ noùi : Caùi gì caù theå thì caùi ñoù cuõng laø toång quaùt. Neáu caù theå maø khoâng dính lieàn vôùi toång quaùt thì noù khoâng coøn laø caù theå nöõa, maø thöïc teá treân ñôøi chöa heà coù moät caù theå naøo khoâng naèm trong toång quaùt cuûa noù duø laø con choù bieát muùa hay laø thaèng giaëc aên thòt ngöôøi, hay baát kyø moät quaùi thai naøo. Noùi caù theå laø toång quaùt laø muoán noùi raèng moãi caùi caù theå coù tính chaát toång quaùt baèng caùch naøy hay baèng caùch khaùc; ví duï nhö toâi (caù theå) coù xöông soáng nhö caùc loaøi coù xöông soáng (toång quaùt); toâi (caù theå) coù hai chaân nhö caùc loaøi coù hai chaân (toång quaùt); hay ví duï nhö, caùch maïng Vieät Nam laø moät tröôøng hôïp (caù theå) cuûa caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa toaøn theá giôùi (toång quaùt) noù coù tính chaát gioáng caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa (giai caáp voâ saûn laõnh ñaïo, tòch thu caùc nhaø baêng, xöôûng to cuûa tö baûn ñoäc quyeàn, voõ trang tranh ñaáu v.v…) Aáy theá, nhöng “caù theå khoâng hoaøn toaøn vaøo trong toång quaùt”; caâu noùi naøy cuûa Leânin vöøa ñuùng thöïc teá, vöøa laø moät chæ thò veà phöông phaùp nghieân cöùu, phöông phaùp haønh ñoäng nöõa. Caù theå khoâng hoaøn toaøn vaøo trong toång quaùt, nghóa laø phaàn lôùn, phaàn caên baûn, phaàn thöïc chaát thì noù ñaõ vaøo trong ñoù: con choù bieát muùa vaãn thuoäc loaøi choù, thaèng phaûn ñoäng uoáng maùu ñoàng baøo vaãn laø thuoäc loaøi ngöôøi; song toång quaùt chæ goàm nhöõng gì chung (nhö loaøi ngöôøi coù vuù, hai chaân, coù xöông soáng, bieát lao ñoäng saûn xuaát v.v…) Coøn moãi caù theå, moãi tröôøng hôïp rieâng coù nhöõng ñaëc ñieåm cuûa noù maø ta caàn bieát ñeå caét nghóa taïi sao con choù naøy bieát muùa, thaèng phaûn quoác kia gieát ñoàng baøo; heã caøng roõ caùi caù theå thì caøng saùng caùi toång quaùt.

ÖÙng duïng lôøi noùi cuûa Leâ-nin thì, trong khoa hoïc töï nhieân cuõng nhö trong khoa hoïc xaõ hoäi:

a) Ta khoâng ñöôïc pheùp ngoù chung maø thoâi, maø coøn phaûi ñi cuï theå vaøo moãi tröôøng hôïp, moãi söï vaät, naém caùi chung, bieát caùi rieâng, do bieát nhöõng caùi ñieåm cuûa caù theå maø coù nhöõng keát luaän thieát yeáu vaø thöïc haønh; ví duï nhö chieán thuaät hay caû moät phaàn cuûa chieán löôïc nöõa ôû moät xöù naøy khaùc vôùi ôû moät xöù khaùc. Neáu chæ bieát chung chung thì seõ laø maùy moùc, thì khoâng ñi ñeán ñaâu caû, khoâng laøm ñöôïc vieäc gì caû, chæ thaát baïi. Bieát roõ töøng vieäc, töøng ngöôøi, töøng khía caïnh cuûa moãi vaán ñeà, ñeå tuøy theo ñoù maø haøïnh ñoäng (öùng duïng hay caûi bieán). Neáu ngöôïc laïi thì roõ laø maùy moùc, ñaïi khaùi, sieâu hình.

b) Ta khoâng ñöôïc pheùp taùch rôøi caù theå ra khoûi toång quaùt, toång quaùt bao goàm haàu heát caùc caù theå. Cho neân duø caù theå coù nhöõng ñaëc ñieåm rieâng naøo, noù cuõng khoâng theå khoâng coù nhöõng tính chaát caên baûn cuûa toång quaùt; duø ñoù laø tröôøng hôïp rieâng naøo, noù cuõng tuøy nhöõng quy luaät chung cuûa toång quaùt. Nhö theá môùi ñuùng; neáu ngöôïc laïi thì roõ laø cô hoäi chuû nghóa, voâ nguyeân taéc, sieâu hình nöõa. Haõy xem ñieàu naøy thì roõ: caùch maïng Vieät Nam thuoäc loaïi caùch maïng ôû xöù thuoäc ñòa vaø baùn thuoäc ñòa cho neân ta theo ñöôøng loái Mao Traïch Ñoâng vaø theo ñöôøng loái Mao Traïch Ñoâng maø ta ñaõ ñaït nhieàu thaéng lôïi lôùn. Nhöng Hoà Chuû tòch bieát roõ nhöõng ñaëc ñieåm cuûa caùch maïng Vieät Nam, bieát raèng ôû Vieät Nam coù nhöõng caùi gì khaùc vôùi caùch maïng Trung Quoác, khaùc vôùi caùch maïng ôû Trieàu Tieân, Hoà Chuû tòch ñeà ra chieán löôïc vaø chieán thuaät thích öùng, do ñoù chuùng ta thöïc hieän ñöôøng loái Mao Traïch Ñoâng, öùng duïng chuû nghóa Maùc-Leâ moät caùch raát hieäu quaû.

Töông quan giöõa caù theå vaø toång quaùt laø theá.

Söï quan troïng cuûa töông quan aáy veà maët phöông phaùp laø theá.

5. - Tröïc tieáp vaø giaùn tieáp

Ngöôøi ta thöôøng goïi nhaän thöùc “tröïc tieáp” laø thöù nhaän thöùc naøo maø ta löôïm ñöôïc, khoûi caàn phaûi qua moät quaù trình, khoûi qua moâi giôùi naøo. Trong taâm lyù hoïc, söï nhaän thöùc tröïc tieáp ñoù ñöôïc caùc nhaø trieát hoïc coå kim goïi “tröïc giaùc” “nhaän thöùc caûm tính” “tröïc giaùc caûm tính” hay “tröïc giaùc taâm lyù” (Bergson) hay “tröïc giaùc duy lyù” v.v… YÙ nghóa cuûa chöõ “tröïc giaùc” raát phöùc taïp tuøy theo töøng loaïi trieát hoïc duy taâm, thaàn bí. Cho neân Heâ-gen so saùnh caùi “tröïc giaùc” vôùi moät ñeâm toái, trong boùng toái aáy “meøo naøo cuõng ñen caû” : coøn ngöôøi mình thì noùi raèng “trong ñeâm toái, nhaø ngoùi nhö nhaø laù”.

Thöïc ra caûm giaùc laø bieát raèng chöa bieát, noùi cho roõ hôn, noù môùi laø baét ñaàu cuûa söï nhaän thöùc; vôùi caûm giaùc ta chæ bieát raèng coù vaät aáy, chöa bieát vaät aáy laø gì. Phaûi ñaåy söï nhaän thöùc tôùi taàng lyù tính caøng luùc caøng saâu xa. Nhaän thöùc lyù tính thöôøng thöôøng ngöôøi ta goïi laø nhaän thöùc giaùn tieáp, cuõng goïi laø nhaän thöùc luaän lyù, hay giai ñoaïn suy luaän.

Noùi nhaän thöùc giaùn tieáp bôûi vì, ví duï nhö trong moät ñònh ñeà cuûa hình hoïc, ta phaûi suy luaän laâu daøi, sau cuøng môùi tìm ra keát quaû, hay ví duï nhö trong xaõ hoäi hoïc phaûi suy luaän laâu daøi môùi ñi ñeán choã nhaän thöùc raèng :”Vì tö baûn phaùt trieån baát ñoàng neân caùch maïng voâ saûn coù theå thaønh coâng trong moät xöù “ chôù tuyeät ñoái khoâng theå nhôø caûm giaùc tröïc tieáp maø bieát nhö theá ñöôïc.

Trong thöïc teá thì caùi maø ta goïi laø tröïc tieáp thì vaãn laø giaùn tieáp; coøn caùi ta goïi laø giaùn tieáp thì bieán thaønh tröïc tieáp.

Taïi sao noùi raèng caùi “tröïc tieáp” vaãn laø giaùn tieáp ? Bôûi vì khoâng coù caùi nhaän thöùc caûm tính naøo maø khoâng coù söï suy nghó xen vaøo vaø lieân töôûng ñeán bao caûm giaùc vaø nhaän thöùc tröôùc. Ví duï thaáy hoa hoàng thì ñoû, ñeïp, thích; bao nhieâu caûm giaùc vaø tö töôûng xen laãn nhau; ví duï thaáy maùy bay thì bao nhieâu yù töôûng doàn tôùi: bom ñaïn, ngöôøi cheát, thuø ñeá quoác, muoán chieán thaéng… Vaû chaêng caûm giaùc coù kinh nghieäm cuûa caûm giaùc: loã tai cuûa daân nghe tieáng laø bieát maùy bay gì, saên giaëc hay thaû bom hay tieáp teá; moät vaên ngheä só troâng thaáy moät ngöôøi thì coù caûm giaùc phong phuù hôn laø moät ngöôøi thöôøng cuøng troâng thaáy. Tröïc tieáp laø ñôn giaûn, thöïc ra chæ ñôn giaûn beà ngoaøi thoâi. Tröïc tieáp laø cuï theå, thöïc ra chæ laø cuï theå phieán dieän vaø ñeâ caáp thoâi.

Vaû chaêng ta baét ñaàu nhaän thöùc naøo phaûi töø soá khoâng ñaâu ? Tröôùc ta ñaõ coù khoái kinh nghieäm vaø nhaän thöùc nhieàu ñôøi ñeå laïi, vaø nhaän thöùc kinh nghieäm cuûa voâ soá ngöôøi xung quanh. Vì theá maø noùi raèng, trong thöïc teá, caùi goïi laø tröïc tieáp, xeùt cho cuøng, vaãn laø giaùn tieáp ít hay nhieàu. Giaùn tieáp laïi bieán thaønh tröïc tieáp: vôùi ngöôøi chöa hoïc gì caû thì ñònh ñeà hình hoïc Ô-côø-lít chaúng haïn laø nhaän thöùc giaùn tieáp. Nhöng vôùi keû hoïc khaù roài, caùc ñònh ñeà aáy trôû thaønh tröïc tieáp, noù laø nhöõng chaân lyù tröïc tieáp naèm trong trí ta moät caùch raát töï nhieân, nhö moät chaân lyù saün coù khoûi phaûi suy nghó gì veà ñoù nöõa. Ñoái vôùi ngöôøi ôû röøng saâu nuùi cao, coøn phaûi giaûi thích cho hoï nhieàu raèng ñeá quoác laø aùp böùc, boùc loät, chieán tranh v.v… Ñoái vôùi ngöôøi ôû vuøng taùc chieán thì heã noùi tôùi ñeá quoác, hoï ñaõ hieåu ngay raèng ñeá quoác taøn baïo nhö theá naøo. Bieän chöùng phaùp goïi thöù tröïc tieáp aáy laø tröïc tieáp cao caáp. Leânin noùi:

“Chaân lyù ñi ñeán chaân lyù qua söï phuû ñònh cuûa caùi tröïc tieáp; do baûn chaát aáy cuûa phöông phaùp, khoa hoïc hieãn hieän ra töïa nhö moät voøng troøn trong ñoù ñoaïn sau trôû veà ñoaïn ñaàu baèng caùi giaùn tieáp”.

Nhöõng caùi gì maø voâ soá con ngöôøi ñaõ suy nghó, thaûo luaän, nhaän thöùc moät caùch giaùn tieáp, trôû thaønh nhaän thöùc tröïc tieáp cho ngöôøi sau. Khi ta hoïc lyù luaän, phöông phaùp moät caùch saâu saéc laâu daøi (giaùn tieáp) thì ñeán moät luùc naøo ñoù, ñöùng tröôùc moät soá vaán ñeà, ta coù caûm giaùc nhö caùch giaûi quyeát töï nhieân (tröïc tieáp) ñeán noãi ta nhaän thaáy ngay choã hay, choã dôû, choã ñuùng, choã sai, neáu caàn suy luaän laø coát ñeå chöùng minh caùch giaûi quyeát saün coù hay chænh lyù noù khi caàn. Coá nhieân khoâng theå khoâng suy nghó caën keõ caân nhaéc lôïi, haïi khi giaûi quyeát moät vaán ñeà quan troïng nhöng maø, ví duï nhö trong moät vaán ñeà chính trò, ngöôøi quen laën loäi trong tröôøng chính trò, seõ tìm thaáy ngay caùch giaûi ñaùp, cuõng nhö trong toaùn hoïc, ngöôøi gioûi toaùn tìm thaáy mau caùch giaûi ñaùp. Khi naøo nhôø kinh nghieäm nhieàu, nhôø ñöôïc söï huaán luyeän kyõ, nhôø ñöôïc caûi taïo tö töôûng trieät ñeå thì con ngöôøi coù moät tieàm thöùc chín chaén, moät caûm giaùc saâu saéc, nhanh choùng, chính ñoù laø moät ñaëc ñieåm cuûa caùc vò laõnh ñaïo, cuûa chieán só tieàn phong.

6. Hieän töôïng vaø thöïc chaát.

Phöông phaùp sieâu hình ñem hieän töôïng vaø thöïc chaát ñoái choïi vôùi nhau moät caùch tuyeät ñoái. Theo hoï hieän töôïng ñaõ chaúng bieåu loä thöïc chaát maø coøn che ñaäy thöïc chaát; bôûi vaäy cho neân naûy sinh ra baát khaû tri luaän; baát khaû tri luaän noùi raèng chuùng ta chæ coù theå bieát ñöôïc theá giôùi hieän töôïng maø thoâi, maø trong theá giôùi hieän töôïng thì chæ coù caùi gì ta quan saùt ñöôïc thì môùi coù theå bieát ñöôïc (hoïc phaùi Coâ-paên-ha -Copenhague), chôù ta khoâng theå bieát ñöôïc baûn chaát, thöïc chaát cuûa söï vaät, (Hum, Kaêng) cuõng khoâng theå bieát moät boä phaän cuûa theá giôùi hieän töôïng nöõa (hoïc phaùi Coâ-paên-ha). Leõ taát nhieân raèng baát khaû tri luaän khoâng chæ coù moät coãi reã veà phöông phaùp, noù cuõng coù caên nguyeân chính trò vaø xaõ hoäi nhö laäp tröôøng giai caáp, trình ñoä khoa hoïc.

Cuõng vì taùch rôøi hieän töôïng vaø thöïc chaát cho neân “Linh tính luaän”, “Tröïc giaùc luaän” cuûa Beùc-soân baûo laø baèng quan saùt, baèng thí nghieäm, khoa hoïc chæ bieát beà ngoaøi cuûa söï vaät, coøn baèng linh tính, baèng tröïc giaùc nhaø trieát hoïc nhö Beùc-soân coù söùc ñi thaúng vaøo söï vaät, bieát baûn chaát, thöïc chaát cuûa söï vaät. Noùi nhö Beùc-soân laø ñoái laäp khoa hoïc vôùi trieát hoïc, cuõng laø ñoái laäp baûn chaát vôùi hieän töôïng. Söï thaät thì giöõa hieän töôïng vaø baûn chaát khoâng coù gì maâu thuaãn tuyeät ñoái vôùi nhau, khoâng phaûi caùi naøy ôû ngoaøi caùi kia.

Vì nhu caàu cuûa ñôøi soáng haèng ngaøy maø chuùng ta phaûi bieát söï vaät. Chuùng ta baét ñaàu bieát söï vaät baèng nguõ quan cuûa chuùng ta, baèng nhöõng beà ngoaøi, baèng nhöõng caùi töôùng maïo cuûa söï vaät luùc noù hieån hieän tröôùc maét ta, tröôùc giaùc quan ta: da nhaùm cuûa thaân caây lim, muøi thôm cuûa hoa hoàng, maøu xanh cuûa laù luùa v.v… Ñoù laø nhaän thöùc tröïc tieáp baèng caûm giaùc. Nhöng chuùng ta bieát, chuùng ta tin raèng khoâng phaûi chæ coù theå thoâi; lyù trí muoán ñi saâu vaøo söï vaät hôn nöõa, ñi xa hôn caùc hieän töôïng, ñi vaøo baûn chaát cuûa söï vaät. Ta töï hoûi vaäy thì hieän töôïng che ñaäy thöïc chaát hay tieâu bieåu, phaùt loä caùi thöïc chaát aáy.

1/- Hieän töôïng khoâng che ñaäy thöïc chaát, noù bieåu hieän thöïc chaát:

Maøu saéc, höông vò, hình thaùi v.v… maø nguõ quan tieáp xuùc luoân, ta thöôøng goïi laø hieän töôïng. Hieän töôïng cuûa caây döøa laø thaân cao vaø to, quaû hôi troøn maø lôùn v.v… hieän töôïng cuûa ñeá quoác chuû nghóa, tö baûn chuû nghóa laø : thaát nghieäp, phaù saûn, chieán tranh, caùc coâng ty ñoäc quyeàn, phaù saûn, chieán tranh, caùc coâng ty ñoäc quyeàn, chính phuû suïp ñoå luoân v.v…

Coøn baûn chaát laø gì ? Tìm noù ôû ñaâu ?

Khoâng theå tìm noù ôû döôùi caùc lôùp hieän töôïng: loät voû quaû döøa, thaáy gaùo döøa, gaùo döøa laø hieän töôïng; ñaäp vôõ gaùo döøa, gaëp nöôùc döøa ngoït, cuøi beùo; nöôùc vaø cuøi cuõng laø hieän töôïng nöõa. Neáu thöïc chaát ôû ngoaøi hieän töôïng, hieän töôïng ôû ngoaøi thöïc chaát, neáu caùi naøy khoâng naèm trong caùi kia thì cöù truy kích maõi, ta khoâng coù theå naém ñöôïc baûn chaát; chuùng ta seõ gioáng nhö ngöôøi chaïy theo boùng mình ñeå chuïp laáy boùng aáy hay laø gioáng nhö ngöôøi röôït maët traêng caøy ôû chaân trôøi. Vaäy thöïc chaát ôû ñaâu ? Coù thöïc chaát khoâng?

Thöïc chaát khoâng coù gì laø bí maät, chính laø toaøn boä söï thöïc, toaøn boä söï vaät, toaøn boä caùc hieän töôïng cuûa moät söï vaät. Moät hieän töôïng, moät soá ít hieän töôïng chöa phaûi ña laø thöïc chaát cuûa söï vaät; cao, to, nhaùm chöa phaûi laø thöïc chaát cuûa caây döøa; oâ-toâ, nhaø laàu, ngheøo ñoùi, chöa ñuû laø thöïc chaát cuûa ñeá quoác chuû nghóa; nhöng moãi hieän töôïng ñeàu laø boä phaän, duø nhoû nhen, duø noâng caïn cuûa thöïc chaát. Coù nhöõng hieän töôïng noâng caïn nhö maøu xanh cuûa quaû döøa, nhö boït nöôùc troâi treân maët soâng, nhö tính loûng cuûa nöôùc, nhö “töï do” laøm baùo cuûa tö baûn chuû nghóa; coù nhöõng hieän töôïng saâu saéc hôn nhö chaát daàu cuûa cuøi döøa, nhö söùc chaûy cuûa doøng nöôùc, nhö chaát Oxy vaø chaát Hydro cuûa nöôùc, nhö lôïi nhuaän, thaëng giaù, maâu thuaãn vaø quy luaät cuûa cheá ñoä tö baûn. Song taát caû ñeàu laø boä phaän cuûa toaøn theå, cuûa thöïc chaát thaâm thuùy.

Noùi moät caùch khaùc hôn, hieän töôïng hay ngoaïi dieän laø phaûn aûnh cuûa thöïc chaát, cuûa söï thöïc cuï theå, hieän töôïng aáy coù theå noâng caïn vaø taïm thôøi, leû teû vaø coù khi thì döôøng nhö maâu thuaãn, nhöng neáu xeùt kyõ, taát caû ñeàu laø phaûn aûnh hoaëc gaàn thöïc, hoaëc veïo voï ñi ít nhieàu cuûa thöïc chaát.

Vaø ngöôøi ta chæ ñaït ñeán thöïc chaát cuûa söï vaät qua caùc hieän töôïng cuûa noù. Trong haønh ñoäng thöïc tieãn, trong baát cöù khoa hoïc naøo chuùng ta luoân luoân caàn duøng ñeán caùi lyù luaän bieän chöùng veà hieän töôïng vaø baûn chaát; vaø chính Heâ-gen taïo ra lyù luaän naøy, moät lyù luaän voâ cuøng quan troïng maø Maùc, Angen, Leâ-nin, Stalin, ñaõ hoan ngheânh vaø aùp duïng theo ñöôøng loái duy vaät. Maùc noùi:

“Toâi deã daøng nhaän vôùi anh raèng coù nhieàu chi tieát voâ lyù trong trieát hoïc veà töï nhieân cuûa Heâ-gen; nhöng trieát hoïc töï nhieân thöïc söï cuûa Heâ-gen naèm trong phaàn thöù hai cuûa quyeån “Luaän lyù hoïc”, trong hoïc thuyeát veà thöïc chaát, caùi haït nhaân thöïc söï cuûa taát caû caùc hoïc thuyeát.”

(Thô göûi cho F.A.Lange, 29-3-1865)

Leâ-nin noùi:

“Ñaëc bieät hôn nöõa, bieän chöùng phaùp nghieân cöùu söï töông phaûn giöõa vaät töï taïi, baûn chaát, neàn moùng, tinh tuyù vôùi hieän töôïng, vaät cho ta; cho neân ôû ñaây, chuùng ta tìm thaáy söï chuyeån hoùa, söï noái tieáp töø caùi naøy sang caùi kia.

Chaát hieän ra töôïng, töôïng cuõng laø chaát (l’essence apparait, la pheùnomeøne est essentielle); tö töôûng con ngöôøi ñi saâu voâ cuøng töø hieän töôïng vaøo thöïc chaát, roài töø chaát noâng caïn ñeán thöïc chaát böïc treân, vaø cöù nhö theá maõi, khoâng bao giôø cuøng”.

(Leâ-nin, “ ghi chuù veà “lòch söû trieát hoïc cuûa Heâgen”)

Leâ- nin noùi tieáp :

“Theá giôùi hieän töôïng vaø theá giôùi thöïc chaát, moãi caùi laø toaøn theå cuûa söï toàn taïi; caùi naøy laø söï toàn taïi ñöôïc phaûn aùnh coøn caùi kia laø söï toàn taïi tröïc tieáp; nhöng caùi naøy töï tieáp tuïc trong caùi kia cuûa noù; caên baûn thì moãi caùi chöùa ñöïng trong noù moät giai ñoaïn (moment) cuûa caùi kia. Ôû ñaây ñieàu coát yeáu laø theágiôùi hieän töôïng vaø theá giôùi töï taïi laø nhöõng giai ñoaïn, nhöõng trình ñoä cuûa söï nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà töï nhieân giôùi”.

Vaø Leâ-nin laáy moät tæ duï:

“Tæ duï : Söï vaän ñoäng cuûa con soâng, boït nöôùc beân treân, gioøng nöôùc saâu saéc ôû döôùi. Nhöng caû caùi boït nöôùc cuõng laø bieåu hieän cuûa thöïc chaát”.

Leâ-nin thöôøng goïi hieän töôïng laø thöïc chaát noâng caïn so vôùi thöïc chaát saâu saéc. Khoâng coù maâu thuaãn tuyeät ñoái giöõa thöïc chaát vaø hieän töôïng laø theá.

2/ - Söï sai laàm cuûa tö töôûng sieâu hình :

Coù nhieàu loaïi phöông phaùp sieâu hình veà vaán ñeà naøy : coù loaïi sieâu hình noùi raèng khoâng bao giôø ta naém ñöôïc thöïc chaát ; thöïc chaát laø baåt khaû tri, chuùng ta chæ bieát ñöôïc caùi theá giôùi hieän töôïng maø thoâi. Ñoù laø lyù thuyeát cuûa Hum, cuûa Kaêng trong quyeån “Duy vaät luaän” chuùng ta ñaõ baøi baùc roài. Chuùng ta thaáy raèng sôû dó Hum, Kaêng sai laàm laø vì, ñöùng veà maët phöông phaùp tö töôûng, hoï hieåu sai nhöõng moái töông quan giöõa hieän töôïng vaø baûn chaát, hoï taùch rôøi hieän töôïng vaø baûn chaát, hoï xem baûn chaát nhö caùi gì thaàn bí aån nuùp maõi beân trong caùc hieän töôïng. Thöïc ra ñôøi khoâng coù caùi gì laø khoâng theå bieát ñöôïc, chæ coù caùi chöa bieát ñöôïc maø thoâi; maø bieân cöông cuûa caùi chöa bieát aáy ruùt lui daàn ñi maõi tröôùc söï taán coâng lieân tieáp cuûa khoa hoïc.

Coù loaïi sieâu hình cuûa kinh nghieäm luaän, cuûa duy danh luaän. Nhöõng nhaø tö töôûng naøy muoán ngöøng böôùc ôû caûm giaùc, ôû kinh nghieäm cuûa caûm giaùc; ñoái vôùi hoï nhöõng ñieån hình, khaùi nieäm, thöïc chaát, ñeàu laø tröøu töôïng, huyeàn aûo, khoâng coù thöïc. Neáu quaû nhö theá thì khoâng coøn coù nhaän thöùc saâu saéc, khoâng coøn coù khoa hoïc, maø tai haïi hôn caû laø nhaän thöùc noâng caïn, leû teû, sai laàm.

Hieän töôïng chæ laø moät phaàn, moät maët cuûa toaøn boä söï vaät. Nhö theá, so vôùi thöïc chaát thì hieän töôïng haõy coøn laø tröøu töôïng, ngheøo naøn, phieán dieän. Tuy theá, hieän töôïng vaãn laø hieän töôïng cuûa toaøn boä söï vaät, hieän töôïng vaãn ôû trong söï vaät, maø toaøn boä caùc hieän töôïng chính laø söï vaät, toaøn boä caùc söï bieåu hieän ra ngoaøi chính laø thöïc chaát cuûa söï vaät. Cho neân Heâ-gen noùi :”Chaát bieán ra töôïng, töôïng cuõng laø chaát” laø theá.

Moät caâu cuûa Maùc soi saùng vaán ñeà naøy:

“Nhöõng xu höôùng toång quaùt vaø taát yeáu cuûa tö baûn phaûi ñöôïc phaân bieät vôùi hieän töôïng ngoaïi dieän cuûa chuùng noù. Roõ raøng raèng chuùng ta chæ coù theå phaân tích söï caïnh tranh laø khi naøo ta ñaõ hieåu baûn chaát noäi taïi cuûa tö baûn, ñuùng nhö trong thieân vaên, ta phaûi coù bieát söï vaän ñoäng thaät -caùi caûm giaùc khoâng cho ta bieát ñöôïc söï vaät ñoäng thaät naøy- thì ta môùi coù theå hieåu söï vaän ñoäng beân ngoaøi (ngoù thaáy ñöôïc söï vaän ñoäng cuûa nhöõng tinh tuù)”.

(Maùc “Tö baûn luaän” )

3/ - ÖÙng duïng hoïc thuyeát Heâ-gen, Maùc veà hieän töôïng vaø thöïc chaát :

Beân treân chuùng ta ñaõ noùi ñeán ích lôïi caên baûn cuûa hoïc thuyeát naøy cho khoa hoïc, cho nhaän thöùc noùi chung. ÔÛ ñaây chæ theâm maáy ñieàu thöïc teá.

Ñöøng voäi keát luaän veà thöïc chaát khi môùi troâng thaáy vaøi hieän töôïng leû loi noâng caïn, khoâng caên baûn. Ví duï nhö neáu thaáy Bôø-leâ-ven ra leänh cho quaân ñoäi Phaùp ñeå tang thoáng cheá Stalin maø baûo raèng quaân ñoäi Phaùp hieän nay laø daân chuû, thaân Nga, thì sai to. Neáu thaáy chính phuû buø nhìn hoâ haøo choáng tham oâ, caûi caùch ñieàn ñòa, maø voäi noùi raèng chaùnh quyeàn cuûa chuùng “khaùc gì chaùnh quyeàn nhaân daân” thì laàm to. Nhöõng hieän töôïng aáy, traùi laïi, bieåu hieän thöïc chaát phaûn ñoäng cuûa nhöõng chaùnh quyeàn lung lay vì phong traøo ñaáu tranh cuûa quaàn chuùng. Coù ñi saâu vaøo caùc hieän töôïng caên baûn nhö ai naém chính quyeàn, chính quyeàn ñoù beânh vöïc ai, ñaøn aùp ai v.v… môùi bieát ñöôïc thöïc chaát. Vaø khi ñaõ bieát ñöôïc thöïc chaát thì caøng hieåu caùc hieän töôïng maëc daàu ñoâi khi hieän töôïng coù veû nhö maâu thuaãn vôùi baûn chaát; baûn chaát cuûa chaùnh quyeàn thöïc daân phong kieán laø phaûn ñoäng, nhöng noù coù theå toå chöùc vaøi cuoäc baàu cöû raát heïp, noù coù theå noùi nhaêng nhít ñeán caûi caùch ruoäng ñaát v.v… ñoù laø “möôïn maøu son phaán ñaùnh löøa con ñen” ñeå taïm thôøi phænh ñöôïc moät soá ngöôøi naøo ñoù; nhöng luoân luoân, sôm hay chaày, baûn chaát, thöïc chaát cuõng phaùt loä ra ôû hieän töôïng khoâng sao daáu dieám ñöôïc, phaùt loä ngay trong caùc cuoäc “baàu cöû” vaø “caûi caùch” aáy: chuùng khoâng daùm ñeå toaøn daân ñaàu phieáu, caám baùo chí, saùt haïi noâng daân, laáy tieàn daân mua moät phaàn ñaát xaáu xa cuûa ñaïi ñòa chuû roài baùn laïi cho nhöõng taàng lôùp khaù giaû naøo ñoù.

Moät tæ duï khaùc veà söï aùp duïng hoïc thuyeát cuûa Heâ-gen, Maùc: Ñaûng ta laáy teân laø Lao ñoäng, vaø ñaûng ta noùi ñaûng laø ñaûng cuûa noâng daân, coâng nhaân, lao ñoäng trí oùc; ñaûng ta taäp trung söùc löïc vaøo phaùt ñoäng noâng daân; ña soá ñaûng vieân laø noâng daân; ñaûng hoâ haøo hôïp taùc vôùi tö saûn daân toäc vv… Ñoù laø nhöõng hieän töôïng. Hieän töôïng aáy khoâng maâu thuaãn gì vôùi caû thöïc chaát cuûa ñaûng, noù chöùng toû tính chaát quaàn chuùng cuûa ñaûng. Song neáu ta ngoù vaøo caùc hieän töôïng saâu hôn nhö hoaït ñoäng chính trò, caûi taïo tö töôûng, kyû luaät saét, daân chuû taäp trung, chuû nghóa Maùc-Leâ cuûa Ñaûng, laáy töï pheâ bình vaø pheâ bình laøm quy luaät phaùt trieån, thì ta thaáy raèng thöïc chaát cuûa Ñaûng ta laø Ñaûng coâng nhaân. Ngöôïc laïi, xeùt veà nhöõng tieâu chuaån vöøa keå qua, duø ñaûng lao ñoäng Anh, ñaûng xaõ hoäi Phaùp coù ña soá coâng nhaân ñi nöõa, thöïc chaát cuûa noù laø tieåu tö saûn theo ñuoâi tö baûn, caûi löông, phaûn ñoäng nöõa.

Hieåu moái töông quan giöõa hieän töôïng vaø thöïc chaát thì môùi traùnh ñöôïc nhieàu sai laàm veà nhaän xeùt, môùi nghieân cöùu saâu saéc veà khoa hoïc. Heâ-gen, Maùc cho ta ñuû aùnh saùnh veà phöông phaùp ñeå ñi tôùi. Chaát hieän baèng töôïng, töôïng loä ra chaát; hieän töôïng khoâng che daáu maø bieåu loä, bieåu hieän thöïc chaát.

7. - Hình thöùc vaø noäi dung

Trong thöïc teá, hình thöùc naøo cuõng bao haøm noäi dung vaø noäi dung naøo cuõng coù hình thöùc phaùt loä cuûa noù. Tuy nhieân, khoâng phaûi ñaâu ñaâu vaø luùc naøo hình thöùc vaø noäi dung cuõng töông öùng vôùi nhau, cho neân coù vaán ñeà töông quan giöõa hình thöùc vaø noäi dung.

1/ - Hình thöùc vaø hình thöùc chuû nghóa :

Tö töôûng cuûa con ngöôøi coù naêng löïc tröøu töôïng hoùa, taùch rôøi taïm thôøi, taùch rôøi trong yù töôûng, moät boä phaän hay toaøn theå noäi dung ra khoûi hình thöùc; taùch rôøi nhö theá ñeå nghieân cöùu hình thöùc. Nghieân cöùu hình thöùc laø moät vieäc caàn ích, bôûi vì coù naém ñöôïc hình thöùc tinh vi ñuùng ñaén thì môùi bieåu hieän ñöôïc ñaày ñuû noäi dung phong phuù.

Vaên phaïm, ngöõ phaùp laø moät söï nghieân cöùu hình thöùc. Coù vaên phaïm, ngöõ phaùp thì vieát noùi môùi coù maïch laïc ñuùng ñaén, bieåu dieãn tö töôûng moät caùch chính xaùc. Khi ta taïm thôøi khoâng keå ñeán yù nghóa cuûa caùc chöõ, cuûa caùi caâu, maø chæ ñeå yù ñeán töông quan giöõa caùc chöõ, caùc caâu, giöõa caùc loaïi chöõ loaïi caâu, aáy laø ta nghieân cöùu vaên phaïm, ngöõ phaùp, ñeå vieát vaø noùi cho ñuùng, ta chuù troïng ñeán caùi ñuùng hôn laø caùi thöïc (nhöng trong thöïc teá thì khoâng theå taùch bieät caùi ñuùng vaø thöïc ñöôïc).

Hình thöùc laø caàn laém; noùi “toâi ñi chôï mua gaïo” khoâng theå noùi “mua ñi toâi chôï gaïo”.Gaàn ñaây, ngöôïc laïi vôùi nhöõng keõ chuù troïng hình thöùc vaø mieät thò noäi dung thì hoïc sinh tröôøng phoå thoâng chæ muoán bieát noäi dung maø khinh thöôøng hình thöùc. Ví duï hoïc Vieät vaên ngöôøi ta khoâng coøn hoïc vaên chöông nöõa maø chæ ñôn thuaàn hoïc tö töôûng trong caâu vaên maø thoâi; cho neân hoïc troø, haàu heát hoïc troø vieát khoâng xuoâi, vieát sai vaên phaïm, loät khoâng ñöôïc tö töôûng cuûa mình, maø thöïc ra neáu noùi vieát khoâng raønh khoâng ñuùng thì ñoù laø tö töôûng cuõng khoâng ñuùng, khoâng raønh.

Aáy theá, nhöng neáu ta chæ chuù troïng vaøo hình thöùc gaït boû noäi dung thì ñuïng phaûi sai laàm thöôøng goïi laø hình thöùc chuû nghóa : coù nhaø vaên vieát nhöõng caâu raát ñuùng vaên phaïm (hình thöùc) maø yù nghóa (noäi dung) raát buoàn cöôøi nhö caâu : “Chieán xa chính quyeàn ngöôïc doøng treân nuùi löûa” cuûa moät nhaø vaên haøo ngöôøi Phaùp. Hay coù nhöõng dieãn giaû noùi troâi chaûy, thanh tao, huøng hoàn haøng giôø nghe khoaùi loã tai maø roát cuoäc khoâng ai hieåu hoï muoán noùi gì caû. Hình thöùc quaù ñoä daét ñeán hình thöùc chuû nghóa.

Trong thöïc tieãn, hình thöùc chuû nghóa hieän ra ôû raát nhieàu nôi: nhö trong vaên chöông, nhaø vaên ngheä chæ bieát chôi chöõ, vieát keâu, “muùa roái” vôùi danh töø, coøn nhaïc só thì khi saùng taùc chæ coøn bieát ñeán söï töông quan, phoái hôïp giöõa caùc aâm thanh, “ngheä thuaät vò ngheä thuaät”, maø khoâng coøn chuù yù vaøo nhieäm vuï duøng aâm thanh ñeå moâ taû tình caûm hieän thöïc cuûa con ngöôøi; nhaïc nhö theá khoâng ñöôïc daân hieåu, khoâng giaùo duïc ñöôïc daân, xu höôùng tai haïi naøy cuõng coù luùc chôùm nôû ngay ôû Lieân xoâ hoài sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, bò aûnh höôûng xa hay gaàn cuûa vaên ngheä ñeá quoác: Jñanoáp ñaõ kòch lieät coâng kích thöù hình thöùc chuû nghóa aáy trong aâm nhaïc. Trong thôøi tö baûn suy taøn naøy, nhieàu hoïa só töôûng raèng “chæ luùc naøo böùc hoïa baét ñaàu khoâng coøn noäi dung nöõa thì khi aáy ngheä thuaät môùi baét ñaàu coù” Hay laø nhö trong thoâng tin hoài 1948 – 1949, vì khoâng bieát noäi dung chính saùch, khoâng bieát tuyeân truyeàn cho ai, tuyeân truyeàn nhöõng gì, ai tuyeân truyeàn, cho neân ta ñaâm vaøo hình thöùc chuû nghóa, laøm khaåu hieäu cho to cho ñeïp, ñeå coù khaåu hieäu ñeïp vaø to, hoïc caùi huøng hoàn maø dieãn vaên thì troáng roãng. Caøng ngheøo naøn noäi dung bao nhieâu thì caøng bò rôi vaøo hình thöùc chuû nghóa baáy nhieâu. Hình thöùc chuû nghóa, noù tieâu bieåu söï ngheøo naøn veà tö töôûng cuûa moät giai caáp ñang xuoáng, cuûa moät haïng ngöôøi xa rôøi nhaân daân, khoâng loái thoaùt veà maët chính trò. Traùi laïi, moät noäi dung phong phuù vaø tieán boä bao giôø cuõng tìm ñöôïc moät hình thöùc töôi ñeïp, huøng traùng.

2/ -Noäi dung laø chính, noäi dung quyeát ñònh hình thöùc:

Bieän chöùng phaùp laø luaän lyù cuûa noäi dung, luaän lyù cuï theå; noù noái laïi söï töông quan giöõa noäi dung vaø hình thöùc. Noäi dung quyeát ñònh hình thöùc, hình thöùc laøm saùng toû noäi dung.

Noäi dung cuûa moät taùc phaåm, duø saùch, duø nhaïc, duø tranh ôû thôøi buoåi naøo cuõng coù theå phong phuù neáu taùc giaû ñöùng veà phe cuûa nhaân daân, cuûa ngöôøi caàn lao maø saùng taùc; daân khoâng bao giôø ngöøng saûn xuaát vaø chieán ñaáu thì nguoàn caûm höùng khoâng bao giôø caïn; söï nghieäp caùch maïng caøng vó ñaïi thì noäi dung cuûa saùch, nhaïc, tranh moâ taû vaø ca ngôïi söï nghieäp aáy cuõng doài daøo, vaø giaù trò cuûa taùc phaåm cuõng lôùn lao. Noäi dung bao giôø cuõng laø ñieàu kieän quyeát ñònh. Coøn hình thöùc chuû nghóa noùi chuù troïng vaøo hình thöùc, kyø thaät laø noùi thuû tieâu hình thöùc.

Trong cuoäc Ñaïi hoäi laàn thöù 12 cuûa Ñaûng coäng saûn Phaùp, ñoàng chí Toâ-reâ (Thorez) noùi :

“Nhöõng baäc ngheä só vó ñaïi, sôû dó vó ñaïi laø vì noäi dung taùc phaåm cuûa hoï. Luoân luoân hoï tìm ñöôïc hình thöùc xöùng ñaùng vôùi noäi dung”.

Laáy moät vaøi ví duï ñeå chöùng minh laø noäi dung quyeát ñònh hình thöùc. Angen noùi raèng tuøy theo söï phaùt trieån lôùn lao cuûa khoa hoïc, trieát hoïc duy vaät luaän phaûi thay ñoåi hình thöùc: duy vaät luaän thoâ sô cuûa thôøi coå Hy-laïp, duy vaät cô giôùi cuûa theá kyû 18 vaø duy vaät bieän chöùng töø Maùc. Hình thöùc cô giôùi cuûa duy vaät luaän thay cho hình thöùc thoâ sô töï phaùt, roài hình thöùc bieän chöùng thay cho hình thöùc cô giôùi. ÔÛ ñaây chuùng ta chuù yù ñeán moät ñieàu laø hình thöùc khoâng chæ laø caùi voû beà ngoaøi nhö caùi chum ñöïng nöôùc maø thoâi, noù laø caû moät phöông caùch bieåu hieän noäi dung laøm sao cho chính xaùc nhaát, coù taùc duïng caûm hoùa nhaát.

Moät ví duï ñôn giaûn hôn veà noäi dung quyeát ñònh hình thöùc. Tuyeân truyeàn cuûa ta khaùc tuyeân truyeàn cuûa ñòch veà noäi dung: moät beân laø tuyeân truyeàn cho tö baûn chuû nghóa, nhoài soï daân, moät beân laø tuyeân truyeàn cho xaõ hoäi chuû nghóa, giaùc ngoä daân. Cho neân hình thöùc tuyeân truyeàn coù khaùc: chuùng thì bòp laùo: coøn ta thì noùi ñuùng söï thöïc daàu söï thöïc laø khuyeát ñieåm vaø sai laàm cuûa ta. Chuùng thì khua chuoâng goõ moõ beân ngoaøi, ta ñi saâu vaøo caùc töøng lôùp ñoâng ñaûo cuûa nhaân daân.

Moãi moät noäi dung coù hình thöùc cuûa noù, thích öùng vôùi noù. Noäi dung laø chính yeáu maø hình thöùc laø thöù yeáu. Chuùng ta chuù troïng nhaát vaøo noäi dung; noäi dung phaùt trieån thì hình thöùc phaûi tuøy theo ñoù maø ñoåi thay tö baûn chuyeân chính duøng hình thöùc ñaïi nghò cuûa chaùnh quyeàn khi noù coøn hôi khoeû, vaø duøng hình thöùc phaùt xít khi noù ñeán luùc nguy vong. Voâ saûn chuyeân chính coù hình thöùc Xoâ-vieát cuûa chaùnh quyeàn. Nhaân daân daân chuû chuyeân chính khoâng theå khoâng mang theo hình thöùc uûy ban cuûa noù. Khoâng theå naøo laäp voâ saûn chuyeân chính hay nhaân daân chuyeân chính döôùi hình thöùc ñaïi nghò tö saûn ñöôïc, hay tö saûn chuyeân chính maø döôùi hình thöùc uûy ban nhaân daân ñöôïc. Khi coù maâu thuaãn, thì hình thöùc phaûi ñoåi theo noäi dung; ví duï nhö hai cuoäc chính bieán caùch maïng ôû Loã vaø Tieäp sau chieán tranh (1946 vaø 1948) laø coát ñeå thuû tieâu nhöõng di tích tö saûn ñaïi nghò trong nhöõng xöù maø noäi dung daân chuû nhaân daân ñaõ roõ reät. Söï thay ñoåi veà hình thöùc chính quyeàn ñoù laø ñieàu kieän raát quan troïng ñeå cho noäi dung daân chuû nhaân daân phaùt trieån.

Laáy moät tæ duï khaùc ôû Vieät Nam. Noäi dung daân chuû nhaân daân cuûa tö phaùp sau caùch maïng thaùng 8 khoâng theå dung hoøa ñöôïc vôùi hình thöùc thöïc daân tö baûn maø moät soá nhaø luaät hoïc coá baùm laáy cho ñeán 1950. Töø ñaáy toøa aùn nhaân daân xuaát hieän, tö phaùp môùi tieán maïnh, phuïc vuï ñöôïc khaùng chieán. Laïi tìm moät tæ duï trong töï nhieân giôùi: sinh hoïat cuûa caùc gioáng loaøi do söï ñaáu tranh giöõa hai maâu thuaãn di truyeàn vaø bieán hoùa; ñeán moät möïc naøo cuûa söï bieán hoùa tieäm tieán vaø tích tuï laïi, thì hình thöùc cuûa vaät soáng kia phaûi ñoåi, moät gioáng khaùc coù ñaëc saéc rieâng ñöôïc sinh ra: coû caây, caàm thuù, ñaâu ñaâu cuõng thaáy nhö vaäy.

Noäi dung quyeát ñònh hình thöùc. Maø hình thöùc laïi laøm saùng toû noäi dung, laøm cho noäi dung ñöôïc phoå bieán. Tæ duï nhö noäi dung vaên hoùa laø xaõ hoäi chuû nghóa, maø hình thöùc cuûa noù laø daân toäc: noùi, vieát, veõ baèng tieáng meï ñeû, baèng maøu saéc aâm thanh cuûa moãi daân toäc thích thaáy, öa nghe, deã caûm hoùa. Khoâng phaûi chæ coù theá, coù hình thöùc daân toäc môùi bieåu dieãn noåi taâm hoàn daân toäc; nhöõng hình thöùc lai caêng “ñaàu gaø ñít vòt” khoâng tieâu bieåu ñöôïc gì hôn laø caùi maát goác; nhôø bieåu dieãn noäi dung nhaân vaên xaõ hoäi trong hình thöùc daân toäc maø moät daân toäc duø nhoû maáy, treû maáy, cuõng coáng hieán ñöôïc cho nhaân loaïi nhöõng caùi gì quyù baùu maø caùc daân toäc khaùc khoâng coù ñöôïc. Gaàn ñaây, Boä Tuyeân truyeàn trong Chính phuû ta ñaõ khoâi phuïc nhöõng hình thöùc daân toäc cuûa vaên ngheä ñeå bieåu dieãn coâng nghieäp khaùng chieán kieán quoác vó ñaïi hieän nay. Coù nhö theá, loøng töï haøo daân toäc môùi ñöôïc kích thích, noäi dung daân chuû nhaân daân vaø xaõ hoäi chuû nghóa môùi mau thaám saâu vaøo taâm trí cuûa nhaân daân. Tuy nhieân, noùi hình thöùc daân toäc khoâng phaûi laø toaøn boä caùc hình thöùc cuõ, y nguyeân, troïn veïn: noäi dung môùi khoâng khoûi caûi bieán ít nhieàu nhöõng ñieäu muùa, gioïng haùt, caâu vaên cho noù thieát tha huøng traùng, chaân thaät, khaû dó bieåu hieän ñöôïc noäi dung môùi.

Trong töï nhieân giôùi, cuõng thaáy coù söï thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø hình thöùc, cuõng thaáy noäi dung quyeát ñònh hình thöùc.

Moãi thí duï aáy ôû theá giôùi sinh vaät laø moät thí duï veà söï thoáng nhaát giöõa noäi dung vaø hình thöùc, giöõa hoaït ñoäng sinh lyù vaø caáu taïo cô theå cuûa sinh vaät. Hình daùng cuûa caùc chi loaøi caù, loaøi chim, cuûa caùc xöông trong boä xöông ngöôøi, töø xöông soï ñeán xöông söôøn, xöông soáng, xöông raêng; cuûa laù caây, laù chính thöùc hay laù bieán thaønh caùnh hoa, nhò hoa, thaønh daây quaán; taát caû ñeàu phuø hôïp vôùi nhieäm vuï chuyeân traùch. Khoâng theå noùi cô naêng taïo ra cô quan hay cô quan taïo ra cô naêng. Cô theå cuûa sinh vaät laø moät. Sinh lyù vaø giaûi phaãu khoâng taùch rôøi nhau. Caû hai ñöôïc xaây döïng ñoàng thôøi trong quaù trình phaùt trieån cuûa sinh vaät, do söï aûnh höôûng qua laïi giöõa noù vôùi nhau vaø vôùi hoaøn caûnh beân ngoaøi.

Tuy nhieân, neáu keå moái töông quan aûnh höôûng giöõa noäi dung sinh hoaït (goàm caû khoaûng trong, khoaûng ngoaøi) vaø caáu taïo hình theå, thì noäi dung sinh hoaït giöõ vai troø quyeát ñònh. Xem nhö hai ngaønh ñoäng vaät vaø thöïc vaät, sôû dó toå chöùc cô theå khaùc nhau laø vì noäi dung sinh hoaït khaùc nhau.

Sinh hoaït, caên baûn, laø dinh döôõng, nghóa laø trao ñoåi vaät chaát vôùi khoaûng ngoaøi. Vaäy maø noäi dung söï dinh döôõng cuûa thöïc vaät, khoâng gioáng noäi dung söï dinh döôõng cuûa ñoäng vaät. Thöïc vaät laø nhöõng sinh vaät töï sinh, töï cheá taïo laáy chaát höõu cô coù theå ñoàng hoøa ñöôïc, baèng caùch duøng nhöõng nguoàn naêng löôïng beân ngoaøi ñeå bieán ñoåi nhöõng khoaùng chaát cuøng tìm thaáy ôû khoaûng ngoaøi. Ñoù laø caùi ñaëc tính cuûa sinh vaät nguyeân thuûy, toå tieân chung cho caû thöïc, ñoäng vaät, maø chæ rieâng thöïc vaät coøn giöõ ñöôïc. Trong quaù trình phaùt trieån, thöïc vaät ñaõ taïo neân moät boä maùy kyø sieâu huùt ñöôïc naêng löôïng cuûa tia saùng maët trôøi, moät nguoàn naêng löôïng voâ taän nhöng raát khoù haáp thuï. Coøn khoaùng chaát laøm thöïc phaåm thì ñaâu ñaâu cuõng coù, trong khoâng khí, döôùi ñaát. Cho neân, caùch toå chöùc coù theå laø ñònh cö moät choã vaø kieâm toaøn boä maùy haáp thuï. Thöïc teá, thöïc vaät ñaõ ñi theo höôùng naøy. Xeùt moät caây kieåu maãu, ta thaáy nguyeân lyù toå chöùc laø phaùt trieån hoaøn haûo hai boä maùy haáp thuï: boä reã huùt khoaùng chaát trong ñaát vaø boä laù huùt CO₂ trong khoâng khí. Ñieàu naøy caét nghóa taïi sao thöïc vaät vaø ñoäng vaät cuøng chung moät nguoàn goác maø khaùc nhau veà hình thuø moät caùch kyø laï.

Traùi vôùi thöïc vaät, ñoäng vaät ñaõ boû caùch dinh döôõng cuûa toå tieân, khoâng töï cheá taïo laáy chaát höõu cô nhöõng khoaùng chaát thöôøng, maø söû duïng ngay nhöõng chaát höõu cô do thöïc vaät laøm ra. Ñoäng vaät laø sinh vaät dò sinh, coù gioáng aên caây aên coû, coù gioáng aên thòt, nhöng ruùt laïi cuõng laø aên caây coû. Chaát höõu cô laáy ôû thöïc vaät, ñoù laø caùch dinh döôõng cuûa ñoäng vaät.

Chaát höõu cô chöùa moät löôïng theá naêng (eùnergie potentielle) raát lôùn trong moät theå tích nhoû cho neân tieän lôïi veà phöông dieän duøng laøm thöïc phaåm. Boä maùy haáp thuï vì vaäy coù theå ñôn giaûn ñöôïc. Nhöng caùc nguoàn chaát höõu cô khoâng phaûi voâ haïn vaø ñaâu ñaâu cuõng coù nhö chaát voâ cô, neân ñoäng vaät phaûi kieän toaøn boä maùy chuyeån ñoäng vaø tieáp lieàn theo boä maùy caûm xuùc. Caùi kích thích tính vaø caûm öùng tính raûi raùc trong teá baøo thöïc vaät vaø chæ theå hieän trong nhöõng höôùng ñoäng (tropismes) cuûa laù, thaân, reã caây, thì ôû ñaây noù phaùt trieån thaønh caûm giaùc vaø trí khoân maø cô quan laø moät thaàn kinh heä caøng ngaøy caøng taäp trung.

Vì vaäy trong toå chöùc moät ñoäng vaät, boä maùy giao tieáp chieám ñòa vò öu thaéng, treân caû boä maùy haáp thuï.

Toùm laïi, söï khaùc nhau veà hình thöùc giöõa ñoäng vaät vaø thöïc vaät laø keát quaû cuûa hai ñöôøng loái sinh döôõng khaùc nhau, hai noäi dung sinh hoaït khaùc nhau.

3/ -Vaøi ñieàu caàn ñöôïc chuù yù khi nghieân cöùu vaø hoaït ñoäng :

a/ Phaûi ñi saâu vaøo nghieân cöùu noäi dung, khoâng ñöôïc döøng chaân thoûa maõn vôùi hình thöùc, hình thöùc khoâng tieâu bieåu heát noäi dung.

Tæ duï ôû döôùi thôøi ñaïi noâ leä, chaùnh quyeàn coù luùc laø ñeá cheá, coù luùc laø daân chuû, coù luùc laø coäng hoøa daân chuû; nhöng xeùt vaøo noäi dung thì ñeàu laø chuyeân chính cuûa boïn chuû noâ. Cuõng nhö ngaøy nay: Phaùt xít cuûa Hitle, quaân chuû cuûa Söôùc-sin, cheá ñoä ñaïi nghò ôû Phaùp, cheá ñoä Toång thoáng ôû Myõ, ñeàu laø tö baûn chuyeân chính. Taát nhieân moãi hình thöùc ñeàu coù lyù do chính trò vaø lòch söû cuûa noù, nhöõng ñieàu kieän ñaëc bieät aáy ta caàn bieát roõ, maø ñieàu caàn bieát roõ nhaát laø noäi dung; coù nhaän ñònh roõ noäi dung thì môùi bieát roõ baûn chaát.

b/ Khoâng neân ñeå hình thöùc löøa gaït. Tæ duï boïn “ñeä töù” ôû Saøi goøn ñoä noï, aàm ó leân raèng chuùng noù chuû tröông laøm caùch maïng voâ saûn, muoán laäp voâ saûn chuyeân chính; raèng chuùng noù môùi laø caùch maïng, coøn“ñeä tam” thì khoâng caùch maïng, caûi löông. Thöïc ra chuùng noù laø tay sai ñaéc löïc cuûa thöïc daân ñeå phaù hoaïi caùch maïng.

Neáu khoâng nhaän roõ raèng hình thöùc “taû phaùi” caùch maïng aáy chöùa ñöïng moät noäi dung höõu, chaúng nhöõng höõu maø phaûn caùch maïng nöõa, thì seõ laø moät ñieàu sai laàm raát tai haïi. Trong hoaït ñoäng haøng ngaøy, noäi dung tö töôûng höõu thöôøng aån nuùp trong hình thöùc ngoân ngöõ “taû”, phaûi deø chöøng luoân.

Cuõng quoác hoäi, cuõng chính phuû, cuõng boä ñoäi “quoác gia”, cuõng hoâ haøo caûi caùch “ruoäng ñaát”, caùc hình thöùc ñoù cuûa buø nhìn khoâng daáu noåi noäi dung noâ leä, thuoäc ñòa cuûa chính quyeàn ñoù. Chính vì hình thöùc coù theå laøm cho con ngöôøi laàm laïc veà noäi dung cho neân boïn ñeá quoác, nhaát laø töø sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, coù xu höôùng bieán caûi veà maët hình thöùc chính saùch thöïc daân cuõ ñeå ñoái phoù vôùi caùch maïng daân toäc giaûi phoùng.

c/ Noäi dung thöôøng bieán chuyeån sôùm hôn hình thöùc, caàn phaûi söûa ñoåi hình thöùc cho noù töông öùng vôùi noäi dung vaø neáu muoán söûa chöõa saâu saéc thì baét ñaàu baèng söûa chöõa noäi dung.

Tæ duï: vaán ñeà chính trong vieäc caûi taïo moät ngöôøi, khoâng phaûi laø pheâ bình caùch soáng cuûa ngöôøi aáy, vaán ñeà chính laø caûi taïo tö töôûng cho haén; tö töôûng haén ñoåi thì taùc phong sinh hoaït seõ ñoåi ñi laøm cho tö töôûng caøng deã ñöôïc caûi taïo trieät ñeå, baèng chæ söûa hình thöùc beân ngoaøi thì nhö sôn lôùp sôn môùi; chaúng bao laâu seõ troùc ñi thoâi, roài thì ngöïa quen ñöôøng cuõ.

Hay tæ duï nhö: Ngöôøi ta ñoùng giaày theo chaân, khoâng boùp chaân theo giaày, thì hình thöùc phaûi tuyø theo noäi dung maø söûa chöõa: coù söûa chöõa baèng caùch ñaäp ñoå, phaù vôõ nhö caùch maïng Nga phaù vôõ ñaäp ñoå hình thöùc tö baûn cuûa taøi saûn, thay theá noù baèng hình thöùc xaõ hoäi cuûa taøi saûn, hay laø nhö Vieät Nam laøm caùch maïng thaùng 8, song cuõng coù söûa chöõa baèng caùch bieán ñoåi, khoâng caàn baïo ñoäng, nhö thay theá hình thöùc caù nhaân cuûa taøi saûn noâng thoân baèng hình thöùc coâng coäng noâng tröôøng ôû Lieân xoâ, nhö caûi caùch ruoäng ñaát hieän nay ôû Vieät Nam. ÔÛ ñoù cuõng nhö ôû ñaây, ñeán möùc naøo ñoù cuûa söï phaùt trieån cuûa noäi dung, söï thay ñoåi hình thöùc laø ñieàu kieän caàn thieát cho noäi dung phaût trieån töï do.

d/ -Vaán ñeà “bình cuõ röôïu môùi”. Noùi ñeán bình cuõ röôïu môùi laø noùi ñeán söï duøng hình thöùc bieåu dieãn cuõ ñeå trình baøy noäi dung tö töôûng môùi. Ví duï: duøng ca dao, cheøo, tuoàng, ñeå truyeàn baù tö töôûng daân chuû nhaân daân vaø xaõ hoäi chuû nghóa.

Raát caàn; raát ñöôïc; vì hình thöùc cuõ quen thuoäc vôùi daân, ñöôïc daân yeâu chuoäng, deã thöôûng thöùc, noäi dung môùi deã thaám nhuaàn.

Nhöõng hình thöùc vong baûn khoù ñöôïc nhaân daân thuï nhaän, deã bò cheá dieãu.

Tuy theá, noäi dung ñaõ môùi thì sôùm hay chaày hình thöùc cuõng phaûi bieán chuyeån ñi thoâi môùi loät ñöôïc heát yù nghóa cuûa noäi dung. Nhöõng söï nghieäp vó ñaïi nhö caùch maïng thaùng 8, 7 naêm khaùng Phaùp khoâng theå naøo ñöôïc dieãn taû ñaày ñuû trong baát cöù soá ca dao caâu hoø naøo, maø ñoøi hoûi nhieàu loaïi huøng ca vó ñaïi; caàn coù nhöõng taäp nhaïc tröôøng thieân maø rieâng aâm thanh ñôn giaûn coå khoâng taøi naøo ghi noåi. Boä ñoäi ñaïi thaéng ôû Hoøa Bình, Saàm Nöùa, ñöôøng soá 4, Ñieän Bieân Phuû vaãn coù theå muùa xoøe vôùi daân, nhöng muùa aáy naøo coù töông xöùng vôùi chieán ñaáu oanh lieät ñaâu. Nhieäm vuï cuûa nhaø ngheä só ôû ñaây laø xuaát phaùt töø neùt hình thöùc cuõ cuûa vaên ngheä daân toäc, töø noäi dung môùi saùng cheá hình thöùc môùi, khoâng vong baûn maø vó ñaïi. Röôïu môùi vaãn ñoøi bình môùi.

8. - Khaû năng vaø hieän thöïc

Trong hieän taïi khoâng phaûi coù toaøn boä cuûa töông laïi, hieän taïi chæ chöùa ñöïng nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, nhöõng maàm moáng naøo ñoù cuûa töông lai. Ñeå cho töông lai thaønh hình thì phaûi theâm vaøo söï phaùt trieån aáy nhieàu ñieàu kieän khaùch quan hay chuû quan khaùc; ví baèng thieáu nhöõng ñieàu kieän môùi thì caùi khaû naêng khoâng bieán thaønh hieän thöïc ñöôïc.

Moät haït luùa toát coù khaû naêng bieán thaønh caây maï, buoäi luùa vaø haøng ki-loâ haït luùa môùi. Song phaûi coù gieo noù xuoáng ñaát öôùt, caém caây maï xuoáng buøn, giöõ caây luùa con gaùi khoûi bò traâu aên,v.v… Ví baèng haït luùa rôi xuoáng gaïch, gaø aên chuoät gaäm thì khaû naêng kia tieâu tan ñi.

Moãi nguyeân töû, vaø rieâng moät soá loaïi nguyeân töû, coù khaû naêng thaû ra nhieàu naêng löôïng, nhöng caàn phaûi coù söùc ngöôøi ñeå toå chöùc söï thaû naêng löôïng aáy ra, nhaát laø ñeå duøng naêng löôïng aáy vaøo muïc ñích hoøa bình. Khoa hoïc hieän ñaïi veà nguyeân töû coù khaû naêng ñem laïi haïnh phuùc vaät chaát cho moãi ngöôøi, nhöng muoán bieán khaû naêng aáy thaønh ra hieän thöïc, coøn phaûi ñaùnh lui boïn hieáu chieán, toå chöùc cheá ñoä daân chuû môùi.

Hay laø nhö caùc thaày thöôøng noùi, moãi ngöôøi hoïc sinh ñeàu coù khaû naêng trôû thaønh chieán só thi ñua: soáng trong cheá ñoä môùi, phöông phaùp hoïc tieán boä, beø baïn pheâ bình giuùp ñôõ, thaày taän tuïy, baøi vôû laønh maïnh. Chính phuû vaø Ñaûng chaêm soùc, v.v… Nhöng phaûi coá gaéng baûn thaân, phaûi töï pheâ bình, phaûi tranh thuû thôøi gian v.v… thì ngöôøi hoïc sinh môùi thaønh chieán só. Neáu hoïc sinh cöù yû laïi, neáu thieáu coá gaéng baûn thaân thì khaû naêng khoâng phaûi töï nhieân maø bieán thaønh hieän thöïc ñöôïc.

Coù Lieân xoâ, coù Trung quoác, ñeá quoác thöïc daân suy suïp, ta laïi coù Ñaûng, Maët traän, Quaân ñoäi, Chính quyeàn nhaân daân, aáy laø ta coù khaû naêng thaønh coâng trong khaùng chieán, trong söï xaây döïng daân chuû nhaân daân. Nhöng, baáy nhieâu ñoù chöa ñuû ñeå cho khaû naêng bieán thaønh hieän thöïc. Coøn phaûi laøm, thôï bieát kyõ thuaät, daân caày bieát taêng naêng xuaát theo keá hoaïch, ngöôøi laøm maäu dòch bieát mua baùn, ñoäi vieân coù kyû luaät vaø tinh thaàn gieát giaëc, caùn boä gioûi toå chöùc, caùc caáp laõnh ñaïo phaûi saùng suoát göông maãu v.v… Phaûi bieát laøm, thì nhieân haäu khaùng chieán môùi thaønh coâng, daân chuû nhaân daân môùi ñöôïc xaây döïng thaéng lôïi.

Hoïc thuyeát cuûa Stalin veà khaû naêng vaø hieän thöïc laø caû moät quy luaät cuûa thaønh coâng.

Trong moät baøi dieãn vaên lòch söû veà “nhieäm vuï cuûa nhöõng ngöôøi chæ ñaïo kyõ ngheä” ñoàng chí Stalin phaùt hieän vaø phaùt trieån quy luaät haønh ñoäng aáy. Theo ñoàng chí Stalin khaû naêng cuûa Lieân Xoâ laø:

- Xöù giaøu coù voâ cuøng

- Coù chaùnh quyeàn Xoâ-vieát;

- Ñöôïc coâng noâng uûng hoä;

- Cheá ñoä Xoâ-vieát khoûe maïnh; khoâng bò khuûng hoaûng;

- Coù Ñaûng.

Muoán bieán khaû naêng aáy thaønh hieän thöïc, phaûi “bieát laøm” phaûi bieát chæ ñaïo saûn xuaát, phaûi naém vöõng kyõ thuaät, quyeát taâm, ñaày ñuû tinh thaàn traùch nhieäm, thöïc hieän chöông trình vöôït möùc. Xaõ hoäi chuû nghóa khoâng töï nhieân ñeán, thoân queâ khoâng töï nhieân theo thaønh thò; caàn phaûi ñaáu tranh, xaây döïng kyõ ngheä, xaây döïng noâng tröôøng… neáu “ñeå maëc noù” thì khaû naêng seõ tan raõ ñi.

Hoïc thuyeát cuûa Stalin veà khaû naêng vaø hieän thöïc laø moät quy taéc maø ngöôøi tieán boä, ngöôøi caùch maïng haøng ngaøy phaûi tuaân theo.

9. - Nguyeân nhaân vaø keát quaû

Khoâng coù hieän töôïng naøo maø khoâng coù nguyeân nhaân. Khoâng coù nguyeân nhaân thì laøm gì coù keát quaû. Nguyeân nhaân luaän, tröôùc ñaây vaø sau naøy, vaãn laø moät nguyeân lyù cuûa khoa hoïc. Song, quan nieäm vaø nguyeân nhaân vaø keát quaû thöôøng bò hieåu moät caùch cô giôùi sieâu hình: “Keát quaû naøo cuõng coù moät nguyeân nhaân”, “nhaân naøo sinh quaû aáy”, noùi nhö theá laø ñuùng, nhöng coù theå laøm cho ngöôøi ta hieåu laàm raèng nhaân vaø quaû taùch rôøi nhau vaø do ñoù söï lieân heä giöõa nhaân vaø quaû trôû thaønh môø aùm; môø aùm vì, neáu noùi nhö theá, ngöôøi ta coù theå töôûng laàm raèng caùi nhaân coù naêng löïc huyeàn bí naøo ñeå sinh ra caùi quaû; boïn duy taâm coøn coù cô hoäi ñeå tieâm vaøo nguyeân luaän moät yù nghóa thaàn bí.

Chính vì leõ aáy maø nhieàu nhaø khoa hoïc vaø trieát hoïc coâng kích quan nieäm “nguyeân nhaân” cho ñeán ñoãi phuû nhaän quan nieäm veà nguyeân nhaân. Trong caùc loái coâng kích, coù loái coâng kích sieâu hình, cô giôùi cuûa caùc nhaø trieát hoïc kinh nghieäm luaän (Hum). Nhöõng nhaø trieát hoïc kinh nghieäm luaän baûo raèng khoâng caàn noùi ñeán nguyeân nhaân nöõa, chæ noùi vieäc naøy xaåy ra tröôùc vieäc kia, vieäc kia xaåy ra sau vieäc naøy, maø cöù thöôøng thaáy nhö theá. Coâng-tô (A.Comte) ñi tôùi möïc phuû nhaän raèng ta coù theå bieát vì sao vieäc naøy laïi xaûy ra tröôùc vieäc kia, chæ caàn nhaän thaáy theá thoâi, chöù khoâng theå bieát gì hôn, cuõng khoâng caàn bieát gì hôn, khoâng caàn tìm hieåu.

Thöïc ra, giöõa hai hieän töôïng A vaø B coù moái lieân heä thöïc, noäi taïi cuûa chuùng noù vôùi nhau, vaø caû moái lieân heä vôùi ngöôøi nghieân cöùu lieân heä giöõa chuùng noù, lieân heä aáy khoâng nhöõng ta caàn nhaän thaáy maø caàn hieåu nöõa.

Nguyeân nhaân laø gì ?

Caû vuõ truï ñeàu töông quan trong caùc boä phaän cuûa noù: noùi roäng ra thì nguyeân nhaân cuûa moät hieän töôïng laø taát caû caùc ñieàu kieän cuûa noù, taát caû söï töông quan giöõa noù vôùi ñieàu kieän trong vaø ngoaøi. Song, neáu noùi trieàn mieân nhö theá thì coøn coù gì laø nguyeân nhaân nöõa chaêng ? Vaãn coù, bôûi vì coù nhöõng ñieàu kieän gaàn vaø ñieàu kieän xa, coù nhöõng ñieàu kieän ñoùng vai chính vaø nhöõng ñieàu kieän ñoùng vai phuï. Coù khaâu phuï vaø khaâu chính (theo danh töø cuûa Stalin) trong moät chuoãi quaù trình.

Trong nhöõng töông quan phöùc taïp, coù caùi caên baûn, coù caùi khoâng caên baûn. Nhöõng caùi gaàn guõi, caên baûn, khaâu chính aáy ta goïi laø nguyeân nhaân, noù laø nhöõng ñieàu kieän quyeát ñònh hieän töôïng maø ta nghieân cöùu. Vaäy quan nieäm veà nguyeân nhaân phaûi ñöôïc ñaët ra trong quan nieäm thöïc teá veà töông quan giöõa vaïn vaät. Tæ duï: trong nhöõng nguyeân nhaân cuûa khaùng chieán thaønh coâng, coù nhöõng ñieàu kieän xa vaø caïn nhö chính saùch quanh co cuûa chính phuû Pa-ri, nhö baát taøi cuûa moät soá töôùng taù Phaùp, nhö maâu thuaãn giöõa boïn Vieät-gian, v.v… maø nhaát laø coù nhöõng ñieàu kieän raát caên baûn nhö ñoaøn keát toaøn daân, laõnh ñaïo saùng suoát cuûa Ñaûng, anh duõng cuûa quaân daân, söùc uûng hoä cuûa caùc nöôùc baïn vaø nhaân daân theá giôùi.

Hôn nöõa, keát quaû trôû thaønh nguyeân nhaân, nguyeân nhaân cuûa keát quaû khaùc maø noù quyeát ñònh phaàn lôùn. Nguyeân nhaân trôû neân keát quaû vì noù phaûi chòu phaûn öùng ngöôïc laïi cuûa caùi keát quaû maø noù ñaõ quyeát ñònh. Taát caû ñeàu naèm trong söï vaän ñoäng chung, söï töông quan lôùn vôùi taát caû taùc ñoäng vaø phaûn öùng qua laïi giöõa caùc hieän töôïng. Tæ duï: caûi caùch ruoäng ñaát laøm cho coâng thöông phaùt trieån; coâng thöông phaùt trieån laøm cho noâng thoân coù nhieàu noâng cuï, phaân boùn, haøng hoùa; noâng thoân ñöôïc giaøu theâm thì coâng thöông nghieäp coù moät thò tröôøng voâ taän.

Noùi toùm laïi:

- Neáu khoâng coù nguyeân nhaân vaø nguyeân nhaân luaän thì khoâng coøn khoa hoïc nöõa. Quan nieäm nguyeân nhaân khoâng coù gì laø thaàn bí. Khoâng tìm nguyeân nhaân cuûa saám seùt thì baûo laø “thieân loâi ñaùnh”. Khoâng tìm nguyeân nhaân cuûa söï ngheøo ñoùi cuûa baàn noâng, thì baûo ñoù laø “soá maïng taïi trôøi”; thieân loâi, soá maïng ñeàu laø laùo caû. Khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaõ phaù caùi laùo aáy, tìm nguyeân nhaân ñeå hieåu hieän töôïng.

Nguyeân nhaân khoâng phaûi chæ ñôn thuaàn laø moät söï noái tieáp nhau giöõa caùc hieän töôïng trong thôøi gian, maø noù laø moät moái lieân heä khaùch quan thöïc söï giöõa caùc hieän töôïng aáy: (thuyeát löôïng töû ñaõ giaûi thích ñöôïc nhieàu moái lieân heä aáy giöõa caùc söï vaät, caùc hieän töôïng töï nhieân ).

- Phaûi ñaët quan nieäm nhaân quaû trong söï töông quan lôùn roäng giöõa vaïn vaät, trong ñoù quaû thaønh nhaân, nhaân thaønh quaû, chöù khoâng phaûi laø moät chieàu.

- Taát caû caùc moái lieân heä khoâng phaûi quan troïng nhö nhau, tính quyeát ñònh cuûa moãi vieäc hoaëc coù nhieàu hay ít, hoaëc coù xa hay gaàn; ta chôù töï yù saép xeáp moät caùch chuû quan hay ñaët taát caû ngang haøng, phaûi chuù troïng nhaát ñeán nhöõng caùi gì quyeát ñònh. Töïa nhö, neáu ta muoán bieát vì sao con soâng phaù bôø, bôø beân naøy boài bôø beân kia, thì ta coù theå gaït vieäc nghieân cöùu boït nöôùc ra ñeå chuù troïng vaøo nghieân cöùu chieàu nöôùc, söùc nöôùc. Hay, neáu ta muoán hieåu moät cuoäc caùch maïng thì tröôùc heát ta caàn, nghieân cöùu nguyeân nhaân kinh teá, giai caáp töông quan löïc löôïng caùc chính ñaûng; ñoù laø chính; chöù taâm lyù tính hö tính toát cuûa laõnh tuï ñaûng naøy, ñaûng vieân ñaûng noï, trôøi naéng trôøi möa, v.v… laø nhöõng ñieàu phuï thuoäc.

- Vaø ôû ñaây nhö trong vaán ñeà “taát yeáu” vaãn chuù yù tôùi nhöõng ngaãu nhieân, ñinh ninh raèng ngaãu nhieân naøo vaãn coù nguyeân nhaân xa hay gaàn cuûa noù.

10. - Ñoàng nhaát vaø maâu thuaãn.

Chuùng ta laïi thöôøng nghe caùc nhaø hoïc giaû sieâu hình, ñeà cao nguyeân lyù ñoàng nhaát A = A . Nguyeân lyù ñoàng nhaát hieåu theo loái sieâu hình thì khoâng thöøa nhaän söï maâu thuaãn, söï sai bieät, söï bieán ñoåi. Song ñoàng thôøi coù ngöôøi töï xöng laø hieåu bieän chöùng phaùp laïi khoâng thöøa nhaän coù söï ñoàng nhaát, hoï chæ thaáy maâu thuaãn maø thoâi. Caû hai ñeàu sai laïc.

A = A, caây laø caây. Neáu chæ nhö theá thì khoâng coøn coù yù nghóa gì caû, khoâng coù lôïi ích gì caû, noùi ñeå maø noùi. Thoâng thöôøng ít ra thì ta cuõng noùi: caây xanh xanh, quaû non non, töùc A = B. Hôn nöõa, muoân vaät, muoân vieäc ñeàu ñoåi thay thay ñoåi, thì A=A’=A’’=A’’’ ; toâi treû, toâi lôùn, toâi giaø, toâi cheát. Vaû chaêng moãi vieäc ñeàu coù hai; sôùm toái, aâm döông, ñaây ñoù, hít vaøo thôû ra, soáng cheát. Maâu thuaãn laø moät söï thöïc teá, ñaâu cuõng coù, trong töï nhieân, cuõng nhö trong xaõ hoäi.

Vaäy maâu thuaãn, sai bieät, laø caên baûn, laø phoå bieán.

Song khoâng phaûi vì theá maø baûo raèng khoâng coù ñoàng nhaát. Ñoàng nhaát laø theá naøo, quan nieäm söï ñoàng nhaát ra sao môùi ñuùng:

1. A = A; ôû ñaàu baøi toâi noùi chöõ ñeá quoác vôùi yù nghóa naøo thì ôû cuoái baøi toâi phaûi giöõ yù nghóa aáy. Baèng khoâng, tö töôûng cuûa ta seõõ khoâng nhaát trí, khoâng ai hieåu ñöôïc baøi cuûa toâi nöõa.

2. Ñoàng nhaát cuõng laø thoáng nhaát. Chính nhöõng maâu thuaãn trong moät vaät, hay moät hieän töôïng, caáu thaønh vaät aáy, hieän töôïng aáy. Tröôùc khi noù maát ñi thì caùc maâu thuaãn kia laø thoáng nhaát, laø moät, maëc daàu traùi nhau: ñoàng thôøi coù teá baøo cheát ñi vaø teá baøo sinh ra; song trong caùi soáng vaø caùi cheát aáy, caùi ñoàng nhaát chính laø toâi, laø caùi xaùc mang nhöõng teá baøo.

Maâu thuaãn ñeán toät ñoä thì phaù huûy caùi ñoàng nhaát ñi. Song moät söï ñoàng nhaát môùi laïi naåy sinh treân cô sôû môùi vôùi nhöõng maâu thuaãn môùi: ví duï nhö con traâu cheát thaønh voâ soá saâu boï, moãi saâu boï ñeàu coù maâu thuaãn noäi taïi; hay ví duï nhö cheá ñoä xaõ hoäi naøy theá cheá ñoä xaõ hoäi kia, moãi xaõ hoäi ñeàu coù maâu thuaãn cuûa noù.

3. Tröôùc khi moät chaát naøy bieán thaønh chaát khaùc thì noù laø noù, maëc daàu coù söï bieán veà löôïng, vì nöôùc vaãn coøn laø nöôùc cho ñeán 100⁰ thì noù môùi ñoåi thaønh hôi; toâi vaãn laø toâi, toâi khoâng phaûi laø con saâu ñöôïc.

Khoâng coù ñoàng nhaát naøo khoâng maâu thuaãn. Trong ñoàng nhaát phaûi tìm ra maâu thuaãn, töùc laø tìm ra söï vaän ñoäng, söï phaùt trieån.

Theo lôøi cuûa Leâ-nin thì, ñoàng nhaát laø böôùc ñaàu, laø caùi ñôn giaûn, caùi tröïc tieáp, phaûi qua söï nhaän thöùc giaùn tieáp, tìm roõ söï sai bieät, maâu thuaãn, töông phaûn, môùi bieát ñöôïc thöïc chaát (cuûa vaät), giaûi quyeát maâu thuaãn ñeå laäp söï ñoàng nhaát treân taàng cao hôn. Söï ñoàng nhaát phaûi ñöôïc ñaët trong söï vaän ñoäng thì môùi laø thöïc teá, khoâng ñình ñoán, maø cuï theå; söï maâu thuaãn phaûi ñöôïc giaûi quyeát, thoáng nhaát, thì maâu thuaãn môùi laø yeáu toá ñaåy tôùi tröôùc, môùi khoâng phaûi chæ coù phaù hoaïi. Leâ-nin noùi:

“Baùm vaøo caùi ñoàng nhaát baát ñoäng aáy maø choáng vôùi söï sai bieät, laø bieán ñoåi söï ñoàng nhaát thaønh moät thuoäc tính phieán dieän sai söï thaät”.

11. -Quy naïp vaø suy dieãn.

ÔÛ ñaây chuùng toâi khoâng coát trình baøy toaøn boä phöông phaùp quy naïp vaø phöông phaùp suy dieãn, chuùng toâi chæ muoán chuùng minh raèng quy naïp vaø suy dieãn khoâng phaûi laø hai phaïm truø töông phaûn tuyeät ñoái.

Quy naïp laø moät caùch suy luaän, moät caùch nghieân cöùu trong ñoù ñi töø vieäc rieâng reõ ñeán moät keát luaän chung, ñeán nguyeân lyù, ñeán quy luaät. Theo trieát hoïc coå ñieån thì : ñoái choïi vôùi quy naïp, coù suy dieãn; suy dieãn laø ñi töø caùi toång quaùt, caùi nguyeân lyù trôû veà vôùi caùi caù bieät, vôùi söï vieäc rieâng reõ.

1. Quy naïp: ñuùng raèng quy naïp ñi töø rieâng ñeán chung. Ví duï: ” Mercure, Venus, ñòa caàu … quay theo nhöõng quyõ ñaïo hình baàu duïc; maø, Mercure, Veùnus, ñòa caàu ñeàu laø nhöõng haønh tinh; vaäy taát caû nhöõng haønh tinh ñeàu theo quyû ñaïo hình baàu duïc”. Theá laø baèng caùch quy naïp, ta tìm laïi ñöôïc moät quy luaät thieân vaên hoïc, quy luaät Keâ-bôø-le (Keùpler).

Trieát hoïc cuõ phaân bieät hai thöù quy naïp, thöù nghieâm khaéc vaø thöù môû roäng; vaø noùi raèng heã nghieâm khaéc thì voâ boå, heã boå ích thì khoâng chaéc.

Trieát hoïc hoïc cuõ thì ñoøi hoûi raèng, neáu muoán coù keát luaän ñöôïc hoaøn toaøn chính xaùc, thì söï quy naïp phaûi nghieâm khaéc nghóa laø ngöôøi quy naïp phaûi bieát tröôùc taát caû caùc söï vieäc rieâng reõ, taát caû caùc tröôøng hôïp caù bieät, roài sau ñoù môùi coù quyeàn ñi ñeán keát luaän chung, vaø caùi keát luaän chung aáy môùi thaät laø chính xaùc. Theo hoï neáu chæ caàn bieát roõ moät soá vieäc rieâng reõ, moät soá tröôøng hôïp caù bieät, roài cöù coù theå keát luaän chung, ruùt ra nguyeân lyù, ñeà nghò quy luaät, thì, hoï cho raèng caùch quy naïp naøy khoâng ñem laïi loøng tin chaéc vaø keát luaän. Theá laø trieát hoïc cuõ, chaúng nhöõng ñoái choïi quy naïp vôùi suy dieãn, laïi ñoái choïi quy naïp khaét khe (goïi laø quy naïp A-ri-toát) vôùi quy naïp môû roäng (goïi laø quy naïp Beâ-côn), vaø coøn ñoái choïi söï nghieâm khaéc vôùi söï boå ích (ñaõ nghieâm khaéc, chính xaùc thì voâ boå, ñaõ boå ích thì khoâng nghieâm khaéc, khoâng chính xaùc). Söï ñoái choïi aáy, xeùt kyõ laø sai laàm, laø voâ caên cöù, traùi khoa hoïc.

Ñoøi hoûi raèng phaûi bieát taát caû caùc tröôøng hôïp, caù bieät môùi quy naïp ñöôïc nghieâm khaéc vaø chính xaùc, thì ñoøi nhieàu quaù, nhieàu ñeán noãi khoâng theå theo ñöôïc, xa vaø neáu theá seõ khoâng coøn coù quy naïp, seõ khoâng coù moät quy luaät naøo caû. Coù ñôøi naøo maø ngöôøi ta bieát ñöôïc taát caùc tröôøng hôïp ? Baèng côù laø coù ngöôøi ta tìm thaáy theâm maõi nhöõng tinh tuù; soá nguyeân toá cuûa baûng Maêng-ñeâ-leùp (Mendelew) cöù daøi ra theâm. Vaû chaêng neáu baét buoäc phaûi bieát taát caû caùc tröôøng hôïp caù bieät roài sau môùi quy naïp, thì quy naïp aáy seõ gaàn nhö khoâng ích lôïi gì nöõa caû.

Söï thöïc laø, trong vuõ truï, caùc hieän töôïng xaûy ñeàu ñeàu töï nhieân giôùi khoâng ñaùnh löøa chuùng ta ñaâu; maët trôøi khoâng tuøy tieän nay moïc beân ñoâng mai moïc beân taây. Cho neân, heã bieát ñöôïc moät soá tröôøng hôïp naøo ñoù, trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, thì ñaõ coù theå quy naïp, tìm ra nguyeân lyù, quy luaät, ñaët keát luaän chung roài.

Ví duï; ta chöa bieát taát caû caùc loaïi kim khí song thaáy kim khí naøo maø ta ñaõ bieát ñeàu daãn nhieät mau neân ta keát luaän raèng caùc kim khí ñeàu daãn nhieät mau. Keát luaän aáy raát ñuùng, maø caùch quy naïp naøy khoâng theå goïi laø khoâng nghieâm khaéc vaø khoâng chính xaùc ñöôïc.

Hay ví duï nhö: ôû Vieät Nam coù 5000 xaõ; trong moät hay hai traêm xaõ, chuùng ta thaáy raèng nhöõng ngöôøi phong kieán choáng laïi caùch maïng, ta ñaõ coù theå quy naïp ñöôïc raèng phong kieán phaûn caùch maïng, vaø ta keát luaän raèng phong kieán laø ñoái töôïng cuûa caùch maïng, khoâng caàn gì phaûi bieát heát toaøn boä caùc ngöôøi phong kieán, toaøn boä caùc xaõ.

Phöông phaùp quy naïp raát quan troïng vaø raát thoâng duïng. Nhaø baùc hoïc duøng noù, ngöôøi thöôøng daân duøng noù maø chöa heà bieát ñeán caùi chöõ “quy naïp”. Ñaâu ñaâu, baát kyø ôû ngaønh hoaït ñoäng naøo, chuùng ta ñeàu duøng phöông phaùp quy naïp ñeå tìm ra nguyeân lyù, quy taéc, quy luaät ñeå höôùng söï haønh ñoäng cuûa mình.

Chuùng ta tin raèng coù theå töø moät soá vieäc, ñi ñeán keát luaän chính xaùc, nhöng chuùng ta ñinh ninh raèng ñoù vaãn laø chaân lyù töông ñoái, caàn phaûi ñöôïc chænh lyù, boài boå luoân luoân. Ñieàu neân chuù yù nhaát laø chôù haáp taáp töø vaøi vieäc leû teû maø voäi keát luaän chung, taát caû caùc keát luaän caàn ñöôïc söï chöùng minh veà sau cuûa thöïc teá.

Trong boïn ñaàu soû cuûa ñeá quoác ngaøy nay, coù boïn coá söùc ñaû phaù giaù trò cuûa phöông phaùp quy naïp, cuõng nhö nhieàu keû coá söùc phaù nguyeân lyù quyeát ñònh luaän khoa hoïc. Nhö nhaø trieát hoïc Ruyùt-xen (Russell), caùi “tuyeät ñænh trieát hoïc ” cuûa Anh, Myõ, noùi raèng tính chaát ñeàu ñeàu, thöôøng xuyeân cuûa caùc hieän töôïng khoâng nghóa lyù gì caû; haén laáy tæ duï: baày gaø ñöôïc baø chuû cho aên moãi saùng gaø töôûng ñoù laø quy luaät; naøo deø ñaâu moät buoåi saùng, baø chuû thòt chuùng noù. Roài Ruyùt-xen baûo raèng ta tin vaøo quy luaät töï nhieân vaø xaõ hoäi coù khaùc naøo baày gaø kia tin vaøo loøng toát cuûa baø chuû cho chuùng aên moãi buoåi saùng ! Roõ raøng laø Ruyùt-xen nguïy bieän ñeå cho ngöôøi khoâng tin vaøo khoa hoïc, ñeå cho boïn tö baûn hy voïng raèng tuy caùc cheá ñoä xaõ hoäi cuõ ñaõ ñoå, cheá ñoä tö baûn ôû Myõ, Anh khoâng bao giôø ñoå ñöôïc. Nhöng ôû ñaây thì boïn Ruyùt-xen vaø ñeá quoác Anh, Myõ ñaõ quy naïp theo kieåu quy naïp cuûa baày gaø. Chuùng ñöùng vöõng 300 naêm nay, roài chuùng töôûng ñöôïc vöõng ñôøi ñôøi, ñeán ngaøy oâng chuû nhaân voâ saûn thòt noù, noù seõ hay raèng noù “quy naïp” laùo.

2. Suy dieãn: neáu quy naïp laø ñi töø rieâng leân chung, thì suy dieãn laø ñi töø chung veà rieâng, laø ñi töø caùi toång quaùt, quy luaät, nguyeân lyù, ruùt ra moät keát quaû rieâng bieät naøo ñoù. Ví duï: caùc haønh tinh thì quay theo quyõ ñaïo hình baàu duïc, quaû ñaát laø haønh tinh, thì quaû ñaát quay theo quyõ ñaïo hình baàu duïc. Hay laø: caùc kim khí daãn nhieät mau, thuûy ngaân laø kim khí, thì thuûy ngaân daãn nhieät mau.

Thöïc teá haøng ngaøy chæ raèng söï suy dieãn khoâng phaûi ñôn giaûn nhö theá, khoâng phaûi coù ba caâu trô troïi nhö theá, khoâng phaûi tam ñoaïn luaän laø hình thöùc duy nhaát cuûa söï suy dieãn. Nhieàu ngöôøi coâng kích phöông phaùp suy dieãn. Hoï noùi raèng söï suy dieãn muoán chính xaùc, thì caùi keát quaû phaûi hoaøn toaøn naèm saün trong nguyeân lyù toång quaùt roài. Traùi laïi, neáu muoán cho suy dieãn coù boå ích, coù caùi gì môùi trong phaàn suy ra, thì phaûi vöôït qua caùc yeâu caàu nghieâm khaéc, vöôït qua tam ñoaïn luaän, nhöng khi vöôït qua nhö theá thì keát quaû, theo hoï, seõ khoâng chaéc laø chính xaùc nöõa.

Ñem ñoái choïi söï nghieâm khaéc, chính xaùc, vôùi söï boå ích (coù ñieàu môùi) laø sai laàm; sai laàm ôû ñaây cuõng töïa nhö ôû trong quy naïp. Vì sao?

Ngay trong tam ñoaïn luaän coå ñieån, söï suy dieãn tuy nghieâm khaéc nhöng khoâng phaûi hoaøn toaøn voâ boå, khoâng phaûi laø khoâng ñem caùi gì môùi. Tæ duï “kim khí daãn nhieät mau, thuûy ngaân laø kim khí, thuûy ngaân daãn nhieät mau”, caùi môùi, caùi boå ích ôû choã maëc daàu thuûy ngaân laø chaát loûng, ta ñeå noù vaøo loaïi kim khí; loaïi naøo vaøo loaïi aáy, baát kyø hình thöùc cuûa noù. Hôn nöõa, söï suy dieãn theo loái tam ñoaïn luaän coù yù nghóa laø ta tieân kieán, ta döï ñoaùn:”caùc cheá ñoä xaõ hoäi ñeàu ñoå, ñeàu bò moät cheá ñoä môùi thay noù. Cheá ñoä Anh, Myõ duø theá naøo vaãn laø moät cheá ñoä xaõ hoäi; noù seõ ñoå, seõ bò moät cheá ñoä môùi thay noù”. Ñoù laø moät döï ñoaùn ñuùng, coù ích, caàn thieát. Vaû chaêng, ta coù theå suy dieãn theo tam ñoaïn luaän maø baèng moät loái khaùc:” neáu caùc kim khí ñeàu daãn nhieät mau, neáu chaát X naøy khoâng daãn nhieät mau, thì chaát X aáy khoâng phaûi laø kim khí”. Theá thì vaãn nghieâm khaéc, chính xaùc, coù ích vì tìm ñöôïc caùi môùi.

Duø chi ñi nöõa, tam ñoaïn luaän vaãn laø moät khí cuï ñeå phaùt hieän; noù coù giaù trò nhö quy naïp, noù thoâ sô, coù giôùi haïn, ñoù laø leõ töï nhieân, nhöng khoâng theå qua noù maø ñaû phaù phöông phaùp suy dieãn ñöôïc. Noäi dung cuûa tam ñoaïn luaän laø söï phaân loaïi caùc söï vaät (söï phaân loaïi aáy raát caàn) vaø tam ñoaïn luaän, cuõng nhö taát caû caùc lôøi suy dieãn, noái lieàn caùi toång quaùt vôùi caùi cuï theå.

Leânin noùi:

“Taát caû ñeàu laø tam ñoaïn luaän: caùi phoå bieán noái lieàn vôùi caùi caù theå baèng caùi ñaëc bieät (Tout est syllogisme; le geùneùral se relie au singulier par le particulier) nhöng leõ taát nhieân khoâng phaûi moãi vieäc gì cuõng chæ goàm coù ba caâu”.

Caàn chuù yù nhaát ñeán nhöõng ñieàu sau ñaây: khoâng phaûi raèng moãi caùch suy dieãn chæ ñeàu coù ba caâu, ba ñoaïn; söï sai hay ñuùng trong suy dieãn, phaàn lôùn laø do choã saép loaïi, laø do ñoaïn giöõa, ñoaïn noái lieàn caùi toång quaùt vôùi caùi caù bieät; neáu khoâng ñuû saùng suoát thì suy dieãn haáp taáp voâ traùch nhieäm, seõ ñöa ñeán keát quaû sai laàm. Moïi keát quaû cuûa suy dieãn ñeàu caàn ñöôïc thöïc teá chöùng minh vaø boå khuyeát.

Chuùng ta ñöa ra vaøi kieåu maãu cuûa söï suy dieãn ñeå noi theo. Leânin noùi: trong thôøi ñeá quoác chuû nghóa, tö baûn phaùt trieån caøng baát ñoàng hôn tröôùc, cho neân caùch maïng coù theå thaønh coâng trong moät nöôùc. Ñoù laø moät suy dieãn. Ruùt moät keát luaän töø moät quy luaät, cuõng ñaõ suy dieãn. Khi ta noùi: vaán ñeà daân toäc, caên baûn laø vaán ñeà noâng daân; caùch maïng cuûa chuùng ta laø caùch maïng daân toäc; cho neân phaûi phaùt ñoäng noâng daân thì môùi giaûi phoùng daân toäc ñöôïc. Söï suy dieãn muoán ñöôïc chính xaùc thì moät maët nguyeân lyù phaûi chính xaùc, moät maët nöõa thì keát luaän phaûi hoaøn toaøn aên khôùp vôùi nguyeân lyù, chöùng minh nguyeân lyù. Neáu ngöôïc laïi laø suy dieãn sai, laø nguïy bieän.

12. - Phaân tích vaø toång hôïp.

1/ Phaân tích: Caû vuõ truï laø moät toaøn theå thoáng nhaát, vaø moãi vaät cuõng laø moät toaøn theå thoáng nhaát, trong ñoù caùc boä phaän ñeàu lieân can maät thieát vôùi nhau. Ta muoán bieát söï vaät maø ta chæ quan saùt moät caùch tieâu cöïc thì, nhieàu laém laø ta chæ bieát moät soá hieän töôïng beà ngoaøi maø thoâi, nhöõng hieän töôïng aáy khoâng tieâu bieåu ñöôïc baûn chaát cuûa söï vaät. Bôûi vaäy cho neân, baèng thöïc teá, hay baèng lyù trí, ta ñi saâu vaøo söï vaät, ta phaù söï vaät aáy ra ñeå bieát töøng boä phaän cuûa noù; phaù baèng thöïc teá nhö moå xeû moät theå xaùc, ñaäp moät quaû döøa; phaù baèng lyù trí nhö nghieân cöùu taâm lyù cuûa moät ngöôøi, caáu taïo cuûa moät xaõ hoäi, ñieàu kieän cuûa moät caùch maïng v.v…

Phaân tích laø theá, laø taïm thôøi phaù vôõ caùi tính chaát toaøn boä, thoáng nhaát cuûa söï vaät, cuûa hieän töôïng, ñeå ñi saâu vaøo caùc boä phaän caáu thaønh söï vaät aáy, hieän töôïng aáy. Phaân tích laø ñi töø phöùc taïp ñeán ñôn giaûn, töø toaøn boä ñeán boä phaän, ñeán nguyeân toá.

Söï phaân tích khoa hoïc tieáp noái haønh ñoäng haèng böõa cuûa con ngöôøi; ta aên quaû döøa, ta xem vì leõ gì maø muøa naøy hoa quaû hö hoûng; moãi chuùng ta ñeàu coù phaân tích tröôùc khi bieát chöõ phaân tích. Angen noùi :“ñaäp moät quaû laø phaân tích noù”.

Ngay trong cuoäc vaän ñoäng cuûa töï nhieân giôùi, ñaõ coù quaù trình phaân tích: con traâu cheát, thaân theå noù tan ra, ñoù chaúng phaûi laø phaân tích moät caùch töï nhieân sao?

Caàn chuù yù ñeán nhöõng ñieåm sau ñaây veà söï phaân tích. Khoâng sôï raèng söï phaân tích “gieát cheát” söï vaät. Bôûi vì sau söï phaân tích ta caàn toång hôïp, ta traû laïi caùi soáng, caùi toaøn boä cuûa söï vaät. Khi phaân tích, ta chæ laøm caùi vieäc maø töï nhieân giôùi vaãn laøm.

Noùi raèng khi phaân tích, ta ñi töø phöùc taïp ñeán ñôn giaûn, töø toaøn boä ñeán nguyeân toá; ñieàu aáy chæ ñuùng coù moät boä phaän maø thoâi; vì, chính nhöõng nguyeân toá (ví duï nhö nguyeân toá cuûa nöôùc, xeùt ra vaãn laø phöùc taïp, cho neân, moät söï phaân tích naøo ñoù khoâng bao giôø ñöôïc xem nhö cuøng toät roài). Leânin ñaõ noùi raèng moãi vi phaân töû cuûa töï nhieân cuõng laø voâ cuøng nhö caû töï nhieân. Caùi maø ta thöôøng thaáy, thöôøng bieát, chöa chaéc ñaõ laø caùi ñôn giaûn deã hieåu. Ngöôïc laïi, nhôø phaân tích maø ta tìm ra trong caùi ñôn giaûn beà ngoaøi, nhöõng hieän töôïng phöùc taïp ñaõ caáu thaønh noù, nhöõng giai ñoaïn, nhöõng ñieàu kieän cuûa söï vaät, nhöõng maâu thuaãn cuûa noù.

Moãi boä phaän, moãi ñieàu kieän, moãi giai ñoaïn ñöôïc phaân tích ra, ta khoâng ñöôïc boùp meùo, beû veïo ñi; maø ngöôïc laïi phaûi thöïc teá, cuï theå môùi khoâng ñaùnh laïc söï hieåu bieát cuûa ta. Cho neân, moãi moân khoa hoïc coù caùch phaân tích noù. Moãi söï vaät coù ñaëc saéc cuûa noù, bieän chöùng phaùp khoâng heà cung caáp cho ta moät thöù thuoác vaïn öùng ñeå cho ta ít toán hôi hao söùc maø tìm moïi söï keát luaän moät caùch deã daøng; traùi laïi, bieän chöùng phaùp ñoøi hoûi söï phaân tích cuï theå moãi söï vaät, moãi hieän töôïng. Phaân tích khoâng phaûi laø taùch rôøi haún moãi boä phaän, neáu taùch rôøi töøng boä phaän thì seõ khoâng hieåu ñöôïc thöïc teá. Cho neân, suoát quaù trình phaân tích, ta phaûi lieân keát caùc boä phaän cuûa moät söï vaät, ta phaûi phaân tích vôùi tinh thaàn toång hôïp, nghóa laø phaûi luoân luoân troâng chöøng caùi toaøn boä ñeå tìm ra caùc boä phaän, töïa nhö ngoù thaáy caây maø phaûi ñoàng thôøi ngoù thaáy röøng.

Ngöôøi ta goïi laø “phaân tích giaät luøi”, caùi loaïi phaân tích maø Ô-côø-lít (Euclide) vaø Ñeà-caùt thöôøng duøng xem vaán ñeà nhö ñaõ ñöôïc giaûi ñaùp roài, roài phaù caùi giaûi ñaùp ñi ñeå tìm laïi coi baèng caùch naøo ta ñi ñeán giaûi ñaùp.

Kieåu maãu cuûa söï phaân tích trong khoa hoïc xaõ hoäi laø caùch cuûa Maùc phaân tích tö baûn chuû nghóa tìm ra teá baøo cuûa xaõ hoäi tö baûn, tìm caùc quy luaät phaùt trieån, caùc maâu thuaãn cuûa tö baûn chuû nghóa vaø caû quy luaät tieâu dieät taát yeáu cuûa cheá ñoä aáy. Hay laø phaân tích cuûa Leâ-nin veà naêm tính chaát cuûa ñeá quoác chuû nghóa. Hay nöõa, cuûa Stalin veà ñieàu kieän beân trong vaø beân ngoaøi caùch maïng thaùng möôøi. Trong nhöõng söï phaân tích ñoù, toaøn boä ñöôïc phôi baày baèng töøng boä phaän cuï theå caùc boä phaän lieân heä maät thieát vôùi nhau, vaø roát cuøng söï phaân tích ñaõ ñem laïi cho moãi ñoäc giaû moät quan nieäm caøng cuï theå hôn, saâu saéc veà toaøn boä caùi hieän töôïng ñaõ ñöôïc phaân tích. Tinh thaàn toång hôïp trong caùc söï phaân tích aáy raát roõ raøng.

2/ Toång hôïp : Toång hôïp laø, baèng thöïc teá hay laø baèng lyù trí, ta ñi ngöôïc laïi con ñöôøng maø ta ñaõ ñi trong khi ta laøm phaân tích. Toång hôïp laø töø nhöõng boä phaän cuûa söï vaät, laäp laïi tính chaát toaøn boä, thoáng nhaát cuûa söï vaät aáy. Noù laø moät caùch thöû xem söï phaân tích coù chính xaùc hay khoâng. Vôùi söï toång hôïp, ta coù theå tuyeân boá raèng: trong ñaïi theå ta bieát ñöôïc thöïc chaát cuûa söï vaät. Theo Ñeà-caùt, toång hôïp laø ñi töø nhöõng vaät ñôn giaûn nhaát, deã hieåu nhaát, ñeå töø töø, töø chaëng moät, ñi tôùi hieåu bieát nhöõng vaät phöùc taïp nhaát.

Ngöôøi ta thöôøng noùi raèng toång hôïp laø moät caùch trình baøy keát quaû cuûa phaân tích. Noùi nhö theá chæ ñuùng coù moät phaàn maø thoâi. Bôûi vì, toång hôïp vöøa laø trình baøy goïn keát quaû cuûa phaân tích, vöøa laø tinh thaàn cuûa söï phaân tích. Toång hôïp laø tö töôûng chæ ñaïo cho söï phaân tích ñeå cho khi phaân tích, tuy caùc boä phaän ñöôïc xem xeùt rieâng ra maø vaãn lieàn nhau ñeå giöõ caùi toaøn theå trong luùc chia phaân, giöõ caùi vaän ñoäng trong khi taïm ngöøng, giöõ caùi soáng trong caùi cheát.

Cho neân, roát cuøng laïi khoâng theå xem phaân tích vaø toång hôïp laø hai ñöôøng ñi ngöôïc nhau vaø keá tuïc nhau trong thôøi gian, phaân tích vaø toång hôïp ñi lieàn vôùi nhau, boå khuyeát cho nhau. Vì baûn chaát cuûa töï nhieân laø toång hôïp cho neân phaân tích môùi coù yù nghóa, môùi caàn thieát vaø toång hôïp chæ coù yù nghóa vaø caàn thieát laø bôûi vì töï nhieân xu höôùng ñeán söï töï phaân tích trong quaù trình vaän ñoäng cuûa noù. Khoâng coù phaân tích thuaàn tuùy hay toång hôïp thuaàn tuùy. Taùch ra vaø hôïp laïi laø hai maët thoáng nhaát cuûa töï nhieân giôùi, maø phaân tích vaø toång hôïp trong khoa hoïc chaúng qua laø phaûn aûnh trong nhaän thöùc maø thoâi, noù tieâu bieåu caùi uy quyeàn cuûa trí tueä veà söï nhaän thöùc thöïc chaát cuûa vuõ truï.

Söï phaân tích hieän nay coù khaùc vôùi phaân tích coå ñieån ôû tinh thaàn cuï theå, tinh thaàn toång hôïp cuûa söï phaân tích cuûa chuùng ta. Ta troâng thaáy töøng caây maø cuõng troâng thaáy caû röøng vaø thaáy röøng goàm nhöõng caây hieäp laïi.

Leânin trích luïc ñoaïn sau ñaây cuûa Heâ-gen veà söï lieân heä maät thieát giöõa phaân tích vaø toång hôïp:

“Phöông phaùp trieát hoïc ñoàng thôøi laø phaân tích vaø toång hôïp khoâng phaûi vì noù ñeå khít laïi nhau hai caùi phöông phaùp cuûa söï nhaän thöùc höõu haïn, hay laø chæ xen laãn hai phöông phaùp aáy vôùi nhau; maø tröôùc heát laø vì phöông phaùp trieát hoïc bao goàm vaø vöôït qua hai phöông phaùp aáy, vì phöông phaùp trieát hoïc ñöôïc öùng duïng vöøa theo loái phaân tích vöøa theo loái toång hôïp trong moãi khi nghieân cöùu”.

Keát luaän

Phaïm truø bieän chöùng raát roäng, bao goàm taát caû caùc lónh vöïc töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö töôûng. Treân ñaây laø moät soá phaïm truø caên baûn. Chuùng ta ñaõ chöùng minh lôøi noùi cuûa Angen raèng vôùi nhöõng phaïm truø coá ñònh, sieâu hình hoïc khoâng ñöùng vöõng ñöôïc. Nhöõng thaùi cöïc traùi nhau laïi quaøng nhau, caùi naøy naèm trong caùi kia, caùi naøy bieán vaøo caùi kia. Ñoù laø thöïc chaát cuûa söï vaät; ñoù laø phöông phaùp nghieân cöùu cuûa chuùng ta, cuûa khoa hoïc, khi khoa hoïc caàn phaûi ñi saâu vaøo cuï theå. Maø ñoù cuõng laø quy luaät cuûa tö töôûng vaø haønh ñoäng khi chuùng ta muoán ñaït ñöôïc keát quaû toát. Nhöõng phaïm truø bieän chöùng daét ta ñi thaúng ñeán quy luaät toång quaùt cuûa vuõ truï, quy luaät bieän chöùng maø chuùng ta trình baày trong chöông sau.

CHÖÔNG THÖÙ BA

NHÖÕNG QUY LUAÄT

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

Muïc ñích vaø troïng taâm.

Muïc ñích:

1. Nhaän thöùc noäi dung cuûa boán quy luaät bieän chöùng vaø taùc duïng cuûa noù trong caùc ngaønh cuûa khoa hoïc töï nhieân vaø cuûa khoa hoïc xaõ hoäi.

2. ÖÙng duïng moãi quy luaät trong khi quan saùt, nhaän xeùt vaø haønh ñoäng. Ñaõ phaù caùc maàu tö töôûng sieâu hình cuûa baûn thaân mình.

Troïng taâm: Luaät maâu thuaãn thoáng nhaát.

I. Luaät vaïn vaät töông quan.

Ñoàng chí Stalin trình baøy quy luaät vaïn vaät töông quan nhö sau:

“Traùi laïi vôùi sieâu hình hoïc, bieän chöùng phaùp xem töï nhieân khoâng phaûi nhö moät söï tích tuï ngaãu nhieân cuûa nhöõng söï vaät, cuûa nhöõng hieän töôïng taùch rôøi nhau vaø ñoäc laäp vôùi nhau; maø xem töï nhieân nhö moät toaøn theå thoáng nhaát, gaén boù, trong ñoù caùc söï vaät, caùc hieän töôïng ñeàu lieân keát thaønh cô theå vôùi nhau, caùi naøy tuøy caùi kia, caùi naøy laøm ñieàu kieän cho caùi kia.

Bôûi vaäy cho neân, phöông phaùp bieän chöùng cho raèng neáu ta chæ nghieân cöùu hieän töôïng moät caùch ñôn ñoäc, ngoaøi caùc hieän töôïng chu vi, thì ta khoâng hieåu ñöôïc hieän töôïng aáy; bôûi vì baát cöù hieän töôïng trong baát cöù laõnh vöïc naøo, seõ trôû thaønh voâ nghóa neáu taùch rôøi hieän töôïng ra khoûi nhöõng ñieàu kieän chu vi, neáu ta khoâng ñaët noù vaøo trong nhöõng ñieàu kieän aáy. Ngöôïc trôû laïi, ta seõ hieåu ñöôïc, ta seõ chöùng minh ñöôïc baát cöù moät hieän töôïng naøo neáu ta troâng thaáy lieân quan khoâng caét ñöùt ñöôïc giöõa noù vôùi caùc ñieàu kieän chu vi, neáu ta thaáy caùc ñieàu kieän chu vi naøo ñaõ quyeát ñònh noù”.

(“Lòch söû Ñaûng Coäng saûn Lieân xoâ”)

Ñeå hieåu saâu saéc quy luaät vaïn vaät töông quan, chuùng ta seõ chuù troïng ñeán nhöõng vaán ñeà sau ñaây noäi thuoäc quy luaät aáy:

1/ Vuõ truï laø moät toaøn theå thoáng nhaát, trong ñoù caùc boä phaän khoâng phaûi laø söï tích tuï ngaãu nhieân maø coù lieân quan taát yeáu vôùi nhau:

Ta laáy nhöõng baèng côù sau ñaây ñeå chöùng minh raèng tö töôûng sieâu hình khoâng thöøa nhaän hay khoâng muoán thaáy caùi tính chaát thoáng nhaát cuûa vuõ truï. Nhöõng nhaø tö töôûng phi bieän chöùng xem vuõ truï töïa nhö ñoáng gaïch, ñoáng ñaát, trong ñoù caùc boä phaän gaàn nhö choàng chaát leân nhau, xen laãn nhau maø rôøi raïc, ví duï nhö:

- Hoï ñaøo moät hoá saâu ñeå taùch rôøi hieän töôïng töï nhieân vôùi hieän töôïng xaõ hoäi, roài trong lónh vöïc töï nhieân hoï thöøa nhaän coù quy luaät khaùch quan vaø taát yeáu, coøn trong lónh vöïc xaõ hoäi thì hoï cho laø khoâng coù quy luaät khaùch quan vaø taát yeáu maø chæ coù töï do, chæ coù ngaãu nhieân. Ñoù laø tröôøng hôïp duy vaät luaän Phaùp hoài theá kyû 18 (chuùng ta bieát raèng neáu trong vuõ truï quan coù hai maët traän xung khaéc nhau laø duy vaät vaø duy taâm, thì trong phöông phaùp luaän cuõng coù hai maët traän xung khaéc nhau laø bieän chöùng vaø sieâu hình; duy vaät luaän cô giôùi laø duy vaät luaän sieâu hình; chöõ sieâu hình coù yù nghóa laø phi bieän chöùng, laø caét ñöùt nhöõng caùi gì noái lieàn nhau).

- Hoï xaây moät vaïn lyù truôøng thaønh ngaên ñoâi giôùi voâ sinh vaø giôùi höõu sinh, ngaên ñoâi loaøi thuù vôùi loaøi ngöôøi. Hoï khoâng chòu tin raèng vaät höõu sinh xuaát phaùt töø vaät voâ sinh, caøng khoâng chòu nhaän raèng loaøi ngöôøi xuaát phaùt töø moät loaøi thuù cao caáp.

- Traùi vôùi söï thaät hieån nhieân, nhaø khoa hoïc sieâu hình phaân loaïi caùc khoa hoïc moät caùch cöùng raén nhö thaày lang ñöïng thuoác treân keä thuoác, caùc tuû thuoác gaàn nhau maø caùch böùc nhau haún. Theo hoï, ñaây laø vaät lyù, ñoù laø hoùa hoïc, kia laø ñòa chaát hoïc… Maõi ñeán khi treân bieân cöông cuûa caùc khoa hoïc bò taùch bieät nhö theá, thaáy naûy sinh ra nhöõng moân khoa hoïc môùi nhö hoùa lyù hoïc, ñòa hoùa hoïc, v.v… thì luaät vaïn vaät töông quan caøng ñöôïc chöùng minh theâm vôùi thoáng nhaát tính cuûa vuõ truï. Nhöõng teân tuoåi baát huû nhö Kôø-loâ-pin, Veùc-naùt-ki (Klopin, Vernadsk) tieâu bieåu thaät roõ raøng trong haøng tri thöùc Xoâ-vieát vaø nhaân loaïi chaúng nhöõng moái lieân heä thoâng thöôøng maø caû söï xaâm nhaäp laãn nhau cuûa nhieàu moân khoa hoïc maø xöa nay ngöôøi ta thöôøng xem nhö laø rieâng bieät hoaøn toaøn. Caùc vò baùc hoïc aáy thaønh laäp ñöôïc nhöõng moân khoa hoïc môùi treân bieân cöông cuûa nhöõng khoa hoïc ñaõ coù tröôùc. Khoâng phaûi laø hoï quyeát uoán naén töï nhieân theo ñaàu oùc bieän chöùng cuûa hoï; hoï laøm ñöôïc nhö theá, bieát raèng vuõ truï thöïc laø nhö theá, bôûi vì hoï nhaän thöùc quy luaät vaïn vaät töông quan, bieát aùp duïng quy luaät toång quaùt aáy vaøo söï khaûo cöùu. Hoï ñaõ thaønh coâng bôûi vì bieän chöùng cuûa tö töôûng phuø hôïp hoaøn toaøn vôùi bieän chöùng cuûa töï nhieân.

ÔÛ ñaây xin coù vaøi caâu chuù thích veà töông quan giöõa caùc khoa hoïc, töông quan giöõa caùc khoa hoïc laø söï bieåu hieän töông quan giöõa caùc boä phaän cuûa vuõ truï.

Nhaø khoa hoïc hoài tröôùc theá kyû 19 töôûng töôïng nguyeân töû cuûa caùc vaät theå nhö laø nhöõng vieân ñaïn troøn meùo, moùc laïi vôùi nhau. Hoï chöa bieát raèng moät ñieän töû cuûa nguyeân töû coù theå chuyeån töø nguyeân töû naøy sang nguyeân töû kia, hay laø hai nguyeân töû coù theå “huøn voán” chung 1, 2 ñieän töû vôùi nhau. Hoï chöa bieát raèng söï di chuyeån ñoù khoâng tuøy caùch caáu taïo vaät lyù (haït nhaân, ñieän töû) maø tuøy söï caáu taïo naêng löôïng phöùc taïp cuûa vaät theå laøm cho vaät theå bieán ñoåi baûn chaát cuûa noù ñi ; söï bieát ñoåi baûn chaát aáy thuoäc vaøo lónh vöïc nghieân cöùu cuûa hoùa hoïc. Lôùp ñieän ôû phía ngoaøi coù khaû naêng nhaûy töø nguyeân töû naøy qua nguyeân töû kia, laøm cho vaät theå naøy bieán thaønh vaät theå khaùc (hoùa trò vaø aùi löïc cuûa vaät theå). Nhöõng phaûn öùng veà hoùa hoïc ñeàu laø nhöõng söï trao ñoåi veà naêng löôïng (hieän töôïng lyù hoïc) theo quy luaät cuûa löôïng töû hoïc. Cho neân coù ngaønh hoùa lyù hoïc. Lyù vaø hoùa khoâng taùch rôøi haún maø dính lieàn nhau.

Trong “Vuõ truï quan”, chuùng ta ñaõ noùi ñeán coân truøng thuoác laù laø chaát nucleâo-proteâin: voâ sinh vôùi höõu sinh dính lieàn nhau. Chaát aáy, boû vaøo chai thì noù ñoïng laïi nhö moät chaát muoái; ñeå noù leân laù thuoác thì noù aên laù thuoác nhö moät sinh vaät.

Kyõ ngheä döôïc phaåm vaø kyõ ngheä thöïc phaåm laøm cho ngaønh sinh hoùa hoïc (Biochimie) phaùt trieån maïnh, noù noái lieàn hoùa hoïc vôùi sinh hoïc.

Quaù trình hoùa hoïc tieáp dieãn haøng phuùt trong söï sinh hoaït sinh vaät baèng quaù trình phaûn öùng hoùa hoïc; hieän töôïng ñoát oxy, thaåm thaáu v.v… cuûa phaûn öùng hoùa hoïc nhö ta ñaõ thaáy, ñöôïc giaûi thích baèng moät loaïi quy luaät vaät lyù (löôïng töû hoïc).

Qua nhöõng tyû duï ñaõ keå treân thì vuõ truï roõ laø moät toaøn theå thoáng nhaát, caùc boä phaän cuûa vuõ truï, caùc moân khoa hoïc cuûa söï nhaän thöùc ñeàu xaâm nhaäp laãn nhau, khoâng taùch bieät haún ra ñöôïc.

Moãi boä phaän aáy lieân heä raát maät thieát vôùi caùc boä phaän khaùc. Caét rôøi moái lieân heä aáy, ta goïi laø sieâu hình. Nhaän thaáy moái lieân heä aáy, ta goïi laø bieän chöùng. Sieâu hình thì nghieân cöùu sai, bieän chöùng laø nghieân cöùu ñuùng phöông phaùp.

Tö töôûng sieâu hình hoaëc khoâng thaáy söï lieân quan taát yeáu giöõa caùc hieän töôïng, hoaëc khoâng thöøa nhaän toaøn boä söï taát yeáu aáy.

Coù ngöôøi seõ hoûi raèng trong luùc caùc nhaø khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaõ tìm ra ñöôïc raát nhieàu quy luaät vaø trong luùc con ngöôøi ñaõ haøng ngaøy öùng duïng caùc quy luaät aáy vaøo ñôøi soáng cuûa mình, thì coøn ai laïi khôø khaïo daïi doät maø phuû nhaän söï lieân quan taát yeáu nöõa ?

Coøn, coøn raát nhieàu. Cho neân môùi coù nhöõng ngöôøi muø laø nhöõng nhaø khoa hoïc tö baûn aàm yõ leân xung quanh “söï töï do cuûa ñieän töû”, xung quanh “chuû nghóa voâ ñònh” trong vaät lyù; cho neân hoï thöôøng noùi raèng caùi maø ta goïi laø quy luaät chaúng qua laø söï bòa ñaët cuûa trí tueä maø thoâi. Trong phaàn vuõ truï quan vaø trong chöông “phaïm truø bieän chöùng” chuùng ta ñaõ noùi nhieàu veà vaán ñeà naøy; ôû ñaây khoâng caàn phaûi nhaéc laïi nöõa, chæ theâm raèng:

Noùi vaïn vaät töông quan laø noùi taát yeáu, laø thöøa nhaân söï toàn taïi cuûa quy luaät khaùch quan, taát yeáu vaø phoå bieán. Moãi quy luaät, ñeàu tieâu bieåu moái töông quan giöõa caùc söï vaät. Moãi phöông trình toaùn hoïc ñeàu tieâu bieåu moät moái töông quan, duø tieâu bieåu moät caùch tröøu töôïng. Baûng Maêng-ñeâ-leùp maø moãi ngöôøi sinh vieân ñeàu bieát, naøo phaûi laø moät söï keâ khai kheùo maø thoâi ñaâu; môùi ngoù vaøo thì töôûng ñaâu nhö caùc vaät theå xa rôøi nhau, thaät ra taát thaûy ñeàu töông quan maät thieát ôû trong soá ñieän tích maø chính vì coù nhö theá môùi coù baûn aáy ñöôïc, töïa nhö caùc sinh vieân coù töông quan veà hoïc löïc, tö töôûng, coâng taùc, môùi coù baûng bình nghò xeáp haïng ñöôïc.

ÔÛ ñaây xin coù vaøi caâu chuù thích veà töông quan giöõa caùc vaät theå. Theo hoùa hoïc hoài theá kyû 19, thì caùc vaät theå (corps) laø vónh vieãn nhö nhöõng vieân gaïch cuûa moät vuõ truï baát bieán. Aêngen khoâng tin nhö theá. Nhöng luùc aáy Angen chöa coù baèng côù ñeå phaûn ñoái moät caùch cuï theå. Ngaøy nay chuùng ta bieát raèng khoâng theå phaân loaïi caùc vaät theå moät caùch cöùng ñôø taùch bieät nhö theá ñöôïc. Baûng Maêng-ñeâ-leùp (quy luaät tuaàn hoaøn) xeáp caùc vaät theå theo “khoái löôïng nguyeân töû” cuûa caùc vaät theå, caùc vaät theå töông quan vôùi nhau baèng khoái löôïng nguyeân töû aáy, ñi töø 0 (neutron) ñeán 92 (Uranium) vaø coøn cao hôn nöõa. Moãi loaïi nguyeân töû ñeàu coù moät haït nhaân, chung quanh ñoù coù moät soá ñieän töû; tröø ñieän töû hydro laø ñôn giaûn coù moät proton laøm nhaân, moät ñieän töû aâm chaïy xung quanh, thì moãi haït nhaân ñeàu phöùc taïp maõi leân, goàm moät soá proton vôùi soá neutron quaøng nhau, keát tuï vôùi nhau, coøn soá ñieän töû quay chung quanh laø baèng soá proton trong haït nhaân aáy; trong haït nhaân Uranium coù 92 proton, neân quanh noù coù 92 ñieän töû; hydro chæ coù moät; baûng Maêng-ñeâ-leùp xeáp loaïi caùc nguyeân toá töø 0 ñeán 92 laø vì theá.

Löôïng töû hoïc vaø quy luaät cuûa noù (trong vaät lyù hoïc) cuõng ñoàng thôøi laø quy luaät trong hoùa hoïc. Noù caét nghóa söï bieán chuyeån cuûa moät vaät theå naøy thaønh moät vaät theå kia, ví duï orthohydrogen thaønh parohydrogen.

Trong vuõ truï hoïc bao la, töø Newton, ngöôøi ta ñaõ tìm ñöôïc quy luaät vaïn vaät haáp daãn. Töø Einstein ngöôøi ta khoâng coøn nhaän ñònh vuõ truï nhö laø khoái löôïng nguyeân töû baát bieán vaän ñoäng ñeàu ñeàu trong khoâng gian troáng roãng vaø ba beà cuûa Ô-côø-lít (Euclide) maø ngöôøi ta ñaõ bieát raèng khoái löôïng, khoâng gian vaø thôøi gian ñeàu laø moät toaøn theå thoáng nhaát, trong ñoù caùc boä phaän khoâng theå taùch rôøi nhau.

Khoa hoïc vaät lyù tìm thaáy söï töông quan giöõa vaïn vaät maø chöa bieát raèng ñoù laø luaät vaïn vaät töông quan, cuõng nhö xöa nay ta noùi vaên xuoâi maø ta khoâng bieát raèng ñoù laø vaên xuoâi ! Töï nghìn ñôøi moãi ngöôøi daân ñeàu nhaän thaáy söï ñeàu ñeàu cuûa caùc hieän töôïng xaåy ra: thôøi tieát, soáng cheát, muøa maøng. Ai cho giaø cheát laø ngaãu nhieân ? Ai baûo maët trôøi töï do moïc hay khoâng moïc? Ai baûo ngaãu nhieân maø Caùch maïng thaùng 8 thaønh coâng? Ai daùm noùi raèng “ngaãu nhieân” maø phaàn lôùn caùc thuû töôùng buø nhìn ñeàu ôû ñaát Nam boä, nôi coù nhieàu ñaïi ñòa chuû nhaát ôû Vieät Nam ?

Theá nhöng, ngay trong haøng nguõ ngöôøi Maùc-xít, haõy coøn moät soá ngöôøi khoâng hoaøn toaøn thöøa nhaän leõ taát yeáu trong nhieàu phaïm vi cuûa khoa hoïc xaõ hoäi. Chính vì leõ aáy maø Stalin ñaõ cöïc löïc coâng kích nhöõng nhaø kinh teá hoïc Xoâ-vieát naøo baûo raèng ôû döôùi cheá ñoä Xoâ-vieát, ôû döôùi cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa con ngöôøi coù theå cheá taïo hay söûa ñoåi quy luaät kinh teá.

Quy luaät khaùch quan laø taát yeáu ôû choã noù bieåu hieän moái töông quan giöõa vaïn vaät. Neáu do ta cheá taïo vaø söûa ñoåi noù thì noù khoâng coøn laø taát yeáu vaø khaùch quan. Quy luaät khoâng phaûi laø caùi khuoân khoå töø ngoaøi raäp vaøo cho vuõ truï. Quy luaät ôû töï baûn thaân cuûa vuõ truï, ngoaøi yù chí ta, ta chæ tìm ñöôïc noù, öùng duïng ñöôïc noù, nhöng khoâng cheá taïo noù ñöôïc, cuõng khoâng boâi boû noù ñöôïc. Noù bieåu hieän söï töông quan khaùch quan phöùc taïp giöõa caùc söï vaät; noù tieâu bieåu cho söï xaâm nhaäp vaøo nhau, dính daùng laãn nhau giöõa caùc hieän töôïng trong khoâng gian vaø thôøi gian.

2/ Luaät vaïn vaät töông quan bao goàm nguyeân nhaân luaän vaø quyeát ñònh luaän. Taùc ñoäng vaø phaûn öùng.

Coù ngöôøi seõ hoûi; vaäy nguyeân nhaân luaän vaø quyeát ñònh luaän (khi hai hoïc thuyeát naøy ñaõ ñöôïc giaûi thoaùt khoûi nhöõng taøn tích duy taâm vaø sieâu hình) khoâng ñuû hay sao maø phaûi ñöa ra quy luaät vaïn vaät töông quan ? Vaïn vaät töông quan coù baøi tröø nhöõng nguyeân nhaân luaän vaø quyeát ñònh luaän khoâng? Neáu khoâng thì coù quan heä gì giöõa caùc quy luaät aáy ?

- Luaät töông quan roäng lôùn hôn, saâu saéc hôn, noù coù tính chaát toång quaùt, noù laøm neàn moùng cho nguyeân nhaân luaän vaø quyeát ñònh luaän (cuõng töïa nhö quy luaät caên baûn cuûa xaõ hoäi chuû nghóa laøm neàn moùng cho quy luaät phaùt trieån ñieàu hoøa).

- Nguyeân nhaân luaän chæ nhaän thaáy hieän töôïng naøy laøm phaùt sinh hieän töôïng kia; nhöõng nguyeân nhaân gioáng nhau laøm phaùt sinh nhöõng keát quaû gioáng nhau; nhaân naøo quaû aáy. Nhaân sinh quaû, quaû thaønh nhaân, sinh ra quaû khaùc nöõa; cöù nhö theá thaønh moät daây chuyeàn voâ taän, voâ thuûy, voâ chung. Ñoù laø luaät nhaân quaû. Coøn quyeát ñònh luaän thì phaùt trieån nhöõng öu ñieåm cuûa nguyeân nhaân luaän, daïy raèng, trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, hieän töôïng naøy noái tieáp hieän töôïng kia theo moät töông quan nhaát ñònh. Veà sau, coù nhöõng nhaø khoa hoïc bieán quyeát ñònh luaän thaønh ra moät nguyeân lyù sieâu hình khi hoï khoâng thöøa nhaän coù ngaãu nhieân, khi hoï nghó raèng muoân vieäc ñeàu xaûy ra nhö ñaõ ñònh saün, khoâng theå khaùc ñöôïc, khoâng coù ngoaïi leä ñöôïc.

Caû hai nguyeân nhaân luaän vaø quyeát ñònh luaän khoâng dieãn taû ñöôïc söï hoã töông quan heä giöõa caùc hieän töôïng, khoâng dieãn taû ñöôïc söï taùc ñoäng vaø phaûn öùng laãn nhau giöõa caùc hieän töôïng, caùc boä phaän caáu thaønh vuõ truï. Tæ nhö nhaân A sinh quaû B; quaû B ñöôïc sinh ra thì aûnh höôûng ngöôïc laïi vôùi nhaân A; thôøi theá xaõ hoäi taïo ra vó nhaân, vó nhaân xuaát hieän coù söùc thay ñoåi thôøi cuoäc; thaày daïy hoïc troø, hoïc troø tieán laøm cho ngöôøi thaày tieán theâm; söï lao ñoäng ñoåi tay vöôïn thaønh tay ngöôøi nhöng tay ñoåi ñi thì aûnh höôûng toát ñeán lao ñoäng, v.v… Luaät vaïn vaät töông quan nhaán maïnh vaøo söï taùc ñoäng vaø phaûn öùng, aûnh höôûng qua laïi raát phöùc taïp giöõa caùc hieän töôïng. Noù khoâng coù tính chaát phieán dieän, moät chieàu nhö nguyeân nhaân luaän, hay quyeát ñònh luaän.

Hieän giôø nhaø khoa hoïc ñaõ tìm thaáy raèng khi con ngöôøi nghieân cöùu söï vaät, thì chính söï nghieân cöùu ñoù, söï quan saùt ño löôøng ñoù ñaõ söûa ñoåi söï vaät ñöôïc nghieân cöùu. Tæ duï nhö khi ta chieáu aùnh saùng vaøo ñeå xem xeùt ño löôøng moät vaät naøo thì noäi caùi aùnh saùng aáy ñaõ caûi bieán söï vaät ít nhieàu roài; nhaø khoa hoïc khoâng theå khoâng ñeå yù ñeán söï caûi bieán aáy neáu hoï muoán nghieân cöùu moät caùch chính xaùc.

Chuùng ta thöû laáy vaøi tæ duï ñeå chöùng minh söï taùc ñoäng vaø phaûn öùng giöõa caùc hieän töôïng.

Trong töï nhieân, nhieàu vuøng ôû Lieân Xoâ bò baõo caùt, baõo tuyeát, sa maïc thaéng theá, caây coû ñieâu taøn. Stalin ra leänh troàng nhöõng baêng röøng, ñaép nhöõng ñaäp nöôùc trong nhöõng vuøng aáy. Baêng röøng ngaên ñöôïc caùt, giöõ ñöôïc tuyeát; caây coû coù theâm nöôùc ñeå moïc deã daøng hôn; khí trôøi nhôø coû caây nhieàu hôn maø eâm dòu bôùt noùng ñi; möa moùc thöôøng hôn tröôùc; caây coû röøng ruù laïi xum xueâ hôn, caàm thuù sinh nôû nhieàu hôn, con ngöôøi soáng deã daøng. Caùc xöù phuï caän cuõng bò aûnh höôûng ñeán v.v…Vaø sôû dó coù söï bieán ñoåi thieân nhieân ñoù laø vì coù caùch maïng thaùng 10, coù chính quyeàn Xoâ-vieát, coù quyeàn laõnh ñaïo cuûa Ñaûng. Caùc hieän töôïng aûnh höôûng vaø phaûn öùng laãn nhau nhö theá.

Trong xaõ hoäi, cô sôû kinh teá quyeát ñònh, caùc boä phaän cuûa thöôïng taàng chính trò, vaên hoùa, tö phaùp. Ñoù laø moät söï thaät. Nhöng chöa ñuû, coøn phaûi thaáy raèng thöôïng taàng tö phaùp, vaên hoùa, chính trò aáy aûnh höôûng ngöôïc laïi vôùi cô sôû kinh teá, laøm cho cô sôû kinh teá vöõng traõi hôn, mau thaønh töïu; ñoù laø chöa keå raèng caùc boä phaän cuûa thöôïng taàng kieán truùc ñeàu coù taùc ñoäng töông hoã vôùi nhau; chính trò ñaåy maïnh vaên hoùa tôùi tröôùc, vaên hoùa phaùt trieån laøm cho nhaân daân tham gia chính trò moät caùch thaám nhuaàn hôn, v.v… Neáu khoâng nhaän thaáy roõ söï hoã töông taùc ñoäng phöùc taïp ñoù thì khoâng coøn laø bieän chöùng nöõa, khoâng coøn laø Maùc-xít nöõa.

Moät kieåu maãu cuûa vieäc öùng duïng quy luaät vaïn vaät töông quan troâng thaáy taùc ñoängvaø phaûn öùng giöõa caùc hieän töôïng, laø ñoaïn “Bieän chöùng phaùp töï nhieân “ trong ñoù Angen nghieân cöùu söï phaùt trieån töø haàu ñeán ngöôøi:

Do nhu yeáu cuûa hoaøn caûnh sinh hoaït maø loaøi haàu kia phaûi töø caønh caây xuoáng ñaát; do söï lao ñoäng maø tay chaân phaân bieät, baøn tay ñöôïc giaûi phoùng, baøn tay ñöôïc caûi tieán maõi; baøn tay caûi tieán thì ñi caøng thaúng leân, aûnh höôûng ñeán söï caûi tieán cuûa moïi cô quan trong thaân theå; cuõng do söï lao ñoäng maø ngoân ngöõ xuaát hieän; ngoân ngöõ xuaát hieän thì söï lao ñoäng caøng phöùc taïp, boä oùc caøng phaùt trieån, con ngöôøi caûi taïo thieân nhieân theâm ñaéc löïc, vaø trong quaù trình caûi taïo thieân nhieân ñoù, con ngöôøi töï caûi taïo mình.

Trong tæ duï naøy, ta thaáy Angen neâu ra taùc duïng vaø phaûn öùng giöõa nhöõng ñieàu kieän ngoaïi vi vôùi con ngöôøi, taùc duïng vaø phaûn öùng giöõa caùc boä phaän cuûa cô theå nhôø söï lao ñoäng. Trong söï töông quan phöùc taïp ñoù, khaâu chính laø söï lao ñoäng, lao ñoäng laøm ra baøn tay, lao ñoäng sinh ra ngoân ngöõ, lao ñoäng saùng taïo ra con ngöôøi cuõng nhö noù saùng taïo ra baát cöù söï giaøu coù naøo veà vaät chaát vaø tinh thaàn cuûa nhaân loaïi; maø chuû yeáu cuûa söï lao ñoäng laø söï saùng taïo cuûa khí cuï; laøm ra khí cuï töùc laø noái daøi quan naêng, taêng cöôøng khoái oùc, chinh phuïc thieân nhieân; thieân nhieân caøng ñöôïc chinh phuïc thì töø hình daùng ñeán trí tueä con ngöôøi ñeàu tieán.

Moät kieåu maãu khaùc cuûa vieäc öùng duïng luaät vaïn vaät töông quan, troâng thaáy lao ñoäng vaø phaûn öùng giöõa caùc hieän töôïng, laø quyeàn “chuû nghóa Maùc vaø ngoân ngöõ hoïc” khi Stalin chæ raèng cô sôû kinh teá quyeát ñònh caùc hình thaùi cuûa taàng thöôïng chính trò, phaùp lyù, tö töôûng, vaø ñoàng thôøi cuõng chöùng minh roõ caùi vai troø hoaït ñoäng cuûa thöôïng taàng aáy, vai troø phaù vôõ cô sôû cuõ, xaây döïng vaø cuûng coá cô sôû môùi, Stalin chæ raèng: neáu khoâng thaáy caû taùc ñoäng vaø phaûn öùng ñoù qua laïi phöùc taïp, thì voâ hình trung laø bieán duy vaät lòch söû tinh vi cuûa Maùc thaønh ra moät chuû nghóa cô giôùi taàm thöôøng vaø sai laïc.

Caùc tæ duï treân ñaây chöùng toû raèng nguyeân nhaân luaän, quyeát ñònh luaän thaät laø khoâng ñuû ñeå nghieân cöùu cho chính xaùc neáu ta khoâng ñaët noù vaøo trong moät quy luaät caên baûn, toång quaùt hôn, luaät vaïn vaät töông quan, trong ñoù caùc hieän töôïng aûnh höôûng vaø phaûn öùng laãn nhau raát phöùc taïp.

3/ - Töông quan giöõa hieän töôïng vaø ñieàu kieän cuûa chu vi.

Phöông phaùp sieâu hình nghieân cöùu hieän töôïng moät caùch ñôn ñoäc, ngoaøi caùc ñieàu kieän vaø caùc hieän töôïng chu vi cuûa noù. Tæ duï ôû vuøng sa maïc coù nhöõng caây to baèng moät oâm, hai oâm, reã saâu daøi baèng maáy möôi thöôùc, chæ coù vaøi caùi laù vaø thaân caây cao vaøi ba taác maø thoâi. Caây gì maø quaùi gôû nhö theá ? Trôøi sinh ra noù nhö theá chaêng ? Söï thaät laø phaûi xeùt ñieàu kieän xöù sa maïc thì môùi bieát raèng chính ñieàu kieän aáy quyeát ñònh caùi hình thuø kyø cuïc kia vaäy; baèng khoâng xeùt ñeán ñieàu kieän chu vi laø sa maïc thì khoâng theå hieåu gì caû.

Hay laø: nhaø khoa hoïc tìm bieát raèng quan saùt moät trong khoaûng ngaén cuûa quyõ ñaïo ta thaáy ñieän töû trôû laïi khoâng chaéc luùc naøo vaø bao laàn. Neáu nghieân cöùu hieän töôïng moät caùch ñôn ñoäc nhö theá, nhaø khoa hoïc coù theå ñi tôùi keát luaän sai laàm raèng ñieän töû vaän ñoäng “töï do”, tuøy yù maø mau hay chaäm, sôùm hay treã. Ngöôïc laïi, neáu ta keå ñeán ñieàu kieän chu vi, xem xeùt lieân quan giöõa söï vaän ñoäng cuûa ñieän töû vôùi moâi tröôøng, caùi hoaøn caûnh trong ñoù ñieän töû ñöông vaän ñoäng, thì nhaø khoa hoïc seõ hieåu taïi sao coù hieän töôïng khoâng chaéc, khoâng ñoàng ñeàu ôû treân kia: ñieän töû quay trong moâi tröôøng vaät chaát, nhaû ra vaø huùt vaøo nhöõng naêng löôïng, moâi tröôøng aáy khoâng ñoàng ñeàu söï nhaû vaø huùt naêng löôïng khoâng ñoàng ñeàu, cho neân treân moät khoaûng ngaén cuûa quyõ ñaïo, ngöôøi ta khoâng chaén haún luùc naøo ñieän töû seõ ñeán. Noùi moät caùch deã hieåu hôn, neáu ta keå ñeán ñieàu kieän gioù ngöôïc hay xuoâi, ñöôøng baèng hay ñöôøng nuùi, ñi ñöôøng toát hay xaáu v.v… thì ta môùi bieát chaéc bao giôø chieác oâ toâ qua choã ta ñôïi noù.

Ngöôøi ta truyeàn raèng giaûi phoùng quaân Trung quoác luùc ñi leân giaûi phoùng Taây taïng, phaûi qua nhieàu nuùi cao hôn 5, 6 nghìn thöôùc. Treân ñoù, boä ñoäi döøng chaân naáu côm moãi buoåi; thaáy nöôùc soâi maø gaïo khoâng chín mau ñuùng nhö ôû ñoàng baèng, phaûi ñun theâm, naáu laâu hôn thì côm môùi chín. Ta seõ khoâng hieåu hieän töôïng kyø quaùi aáy neáu ta khoâng keå ñeán ñieàu kieän aùp löïc cuûa khoâng khí; leân cao thì aùp löïc ít; aùp löïc ít thì nöôùc soâi tröôùc 100⁰, côm chaäm chín maëc daàu nöôùc ñaõ soâi töø naõy giôø.

Trong cuoäc tranh luaän giöõa phaùi Maêng-ñen Moùc-gaêng vaø phaùi Misurin-Lysenkoâ (Lieân xoâ 1949-1950), moät trong nhöõng sai laàm chính cuûa phaùi treân laø ôû choã hoï phuû nhaän vai troø cuûa hoaøn caûnh vaø ñieàu kieän chu vi. Hoaøn caûnh vaø ñieàu kieän cuûa söï dinh döôõng coù taùc ñoäng maïnh cho ñeán noãi coù khaû naêng bieán ñoåi nhöõng “geân” laøm cho moät gioáng naøy coù theå vôùi thôøi gian, vôùi söï “thuùc giuïc” cuûa con ngöôøi, trôû thaønh moät gioáng khaùc maø ta coá ñònh laïi ñöôïc. Ta deã caét nghóa taïi sao luùa teû ñem leân troàng nhieàu naêm ôû nuùi laïi thaønh ra luùa neáp; ñem caây xoaøi cuûa mieàn Nam noùng böùc ra mieàn Baéc reùt laïnh thì xoaøi thaønh muoãm; noâng daân ta ai cuõng bieát nhö theá caû. Chính ñoù laø moät maët bieåu hieän cuûa luaät vaïn vaät töông quan trong töï nhieân giôùi, töông quan giöõa ñieàu kieän chu vi vaø hieän töôïng.

Trong khoa hoïc xaõ hoäi thì caøng deã tìm tæ duï ñeå chöùng minh söï töông quan giöõa ñieàu kieän chu vi vaø hieän töôïng. Caøng ñi tôùi caøng thaáy quaû nhö lôøi daïy cuûa ñoàng chí Stalin, neáu taùch rôøi caùc hieän töôïng xaõ hoäi ra khoûi nhöõng ñieàu kieän cuûa noù thì seõ khoâng coøn hieåu gì ñöôïc nöõa. Caùch maïng thaùng 8 cuûa Vieät Nam coù nhöõng ñieàu kieän beân trong vaø beân ngoaøi cuûa noù; ñieàu kieän beân trong nhö ñöôïc Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông laõnh ñaïo, coù maët traän daân toäc thoáng nhaát, coù coâng noâng lieân minh laøm neàn taûng cho maët traän aáy; Phaùp bò Nhaät ñaùnh baïi, Nhaät bò Lieân xoâ ñaùnh baïi, ta ñaõ vuõ trang tranh ñaáu töø naêm 1940 v..v…; ñieàu kieän beân ngoaøi nhö Lieân xoâ ñaïi thaéng quaân phaùt xít, caùch maïng nhaân daân ôû nhieàu nöôùc thaønh coâng, xöù ta haõy coøn bò caùc ñeá quoác bao vaây töù phía; caùch maïng vöøa thaéng thì quaân Quoác-daân-Ñaûng, quaân Anh vaøo, quaân Phaùp trôû laïi v.v… Neáu khoâng keå ñeán nhöõng ñieàu kieän aáy thì laøm sao hieåu ñöôïc caùch maïng thaùng 8, laøm sao hieåu ñöôïc taïm öôùc 6/3 ? Nhaø nghieân cöùu naøo maø khoâng chuù troïng ñeán nhöõng ñieàu kieän cuûa caùch maïng thì khoâng hieåu ñöôïc caùch maïng, hoaëc hoï coù theå töï phu,ï töï maõn nuoâi ñaàu oùc quoác gia heïp hoøi, khoâng thaáy coâng cuûa Lieân xoâ, hoaëc töôûng laàm raèng Nhaät baûn ñem ñoäc laäp cho Vieät Nam v.v… Ngöôøi laõnh ñaïo nhaân daân laøm caùch maïng maø khoâng tinh thoâng nhöõng ñieàu kieän cuûa caùch maïng thì laøm sao laøm caùch maïng thaønh coâng ? Coøn sôû dó caùch maïng vaø khaùng chieán ta thaønh coâng laø bôûi vì caùc laõnh tuï cuûa ta thoâng hieåu, ñoaùn tröôùc ñöôïc nhöõng ñieàu kieän aáy, khoâng nhöõng ñoaùn tröôùc maø coøn cuûng coá noù khi coù noù, ñaøo taïo noù ra khi noù vaéng maët.

Môùi roài ñaây chuùng ta môùi hoïc quyeån “Nhò Ñoä Mai”, hoïc Nhò Ñoä Mai maø chuùng ta phaûi nghieân cöùu laïi tình hình xaõ hoäi, chính trò Vieät Nam ôû thôøi Leâ maït, nghieân cöùu ñeán caùc cuoäc baïo ñoäng cuûa noâng daân, nhö theá ta môùi hieåu ñöôïc vì sao ta coù moät taùc phaåm vaên chöông coù giaù trò nhö Nhò Ñoä Mai trong ñoù quaàn chuùng coù maët treân söï boá cuïc; vaø cuõng nhö theá ta môùi khoâng ñoøi hoûi ñöôïc taùc giaû naëc danh cuûa Nhò Ñoä Mai phaûi ñöa nhaân daân leân tôùi möïc ñaáu tranh ñaùnh ñoå neàn quaân chuû, laäp daân chuû, nhö caùch maïng thaùng 8. Phaûi ñaët Nhò Ñoä Mai trong hoaøn caûnh lòch söû, trong ñieàu kieän lòch söû, môùi ñònh roõ ñöôïc giaù trò cuûa noù, môùi hieåu noù phaûn aûnh hieän thöïc xaõ hoäi naøo.

Nhaéc laïi lôøi cuûa ñoàng chí Stalin:

“Ta seõ hieåu ñöôïc, chöùng minh ñöôïc baát cöù moät hieän töôïng naøo neáu ta troâng thaáy moái lieân quan khoâng caét ñöùt ñöôïc giöõa noù vôùi caùc ñieàu kieän chu vi, neáu ta thaáy caùc ñieàu kieän chu vi naøo ñaõ quyeát ñònh noù”

4/ - Stalin noùi veà söï öùng duïng luaät vaïn vaät töông quan vaøo söï nghieân cöùu sinh hoaït xaõ hoäi, vaøo söï hoaït ñoäng cuûa Ñaûng tieàn phong:

“Neáu quaû raèng trong vuõ truï khoâng coù hieän töôïng rieâng reõ, neáu quaû raèng caùc hieän töôïng ñeàu dính lieàn nhau vaø laøm ñieàu kieän laãn cho nhau, thì ta phaûi nhaän xeùt caùc cheá ñoä xaõ hoäi, caùc phong traøo xaõ hoäi trong lòch söû khoâng phaûi theo quan ñieåm “coâng lyù vónh haèng” hay theo baát cöù thaønh kieán naøo, nhö thöôøng tình caùc söû gia hay nhaän xeùt; maø ta phaûi nhaän xeùt xem nhöõng ñieàu kieän naøo ñaõ gaây ra cheá ñoä aáy vôùi phong traøo xaõ hoäi aáy; ñieàu kieän vaø hieän töôïng dính lieàn vôùi nhau.”

“Trong nhöõng ñieàu kieän baây giôø thì cheá ñoä noâ leä laø voâ lyù, voâ nghóa, traùi muøa. Nhöng, trong ñieàu kieän cuûa söï tan raõ cuûa cheá ñoä coäng saûn nguyeân thuûy, thì cheá ñoä noâ leä laø moät hieän töôïng raát deã hieåu vaø ñöùng vöõng bôûi vì, so vôùi cheá ñoä coäng saûn nguyeân thuûy, thì cheá ñoä noâ leä laø moät böôùc tôùi tröôùc.”

“Ñoái laäp cheá ñoä coäng hoøa daân chuû tö saûn trong ñieàu kieän cuûa cheá ñoä Nga Hoaøng vaø cuûa xaõ hoäi tö baûn, tæ duï nhö nöôùc Nga hoài 1905, laø hoaøn toaøn deã hieåu, ñuùng lyù vaø caùch maïng bôûi vì luùc aáy, coäng hoøa tö saûn laø moät böôùc tôùi tröôùc. Nhöng neáu trong ñieàu kieän hieän nay cuûa Lieân xoâ, ñoøi hoûi söï laäp coäng hoøa daân chuû tö saûn, thì söï ñoøi hoûi aáy laø phaûn caùch maïng, bôûi vì so vôùi coäng hoøa Xoâ-vieát thì coäng hoøa tö saûn laø moät böôùc suït luøi”.

“Taát caû ñeàu tuøy theo ñieàu kieän khoâng gian vaø thôøi gian. Roõ raøng raèng neáu khoâng coù quan nieäm lòch söû vaø caùc hieän töôïng xaõ hoäi thì khoâng coù khoa hoïc lòch söû toàn taïi vaø phaùt trieån ñöôïc; chæ nhôø quan nieäm aáy thì khoa hoïc lòch söû môùi khoâng trôû thaønh moät chuoãi ngaãu nhieân, moät môù sai laàm phi lyù”.

Stalin “Duy vaät bieän chöùng phaùp vaø duy vaät lòch söû “

Cuõng nhö theá, hoài ñaàu 1946, trong ñieàu kieän lòch söû luùc aáy (caùch maïng vöøa thaønh coâng, Vieät Nam bò bao vaây hoaøn toaøn, trong nöôùc coù quaân Quoác daân Ñaûng, quaân Anh chieám ñoùng, beân Phaùp coù Ñaûng Coäng saûn tham chính v.v…) thì taïm öôùc 6/3 laø moät tieán boä, moät thaønh coâng lôùn, hôïp lyù, coù lôïi cho caùch maïng. Nhöng trong ñieàu kieän 1952 chaúng haïn, neáu trôû laïi vôùi 6/3 seõ laø moät thoaùi boä, phi lyù, coù haïi cho caùch maïng. Boïn buø nhìn hueânh hoang leân, reâu rao laø Hieäp öôùc Baûo Ñaïi Vanh-xaêng OÂ-ri-oân (Vincent Auriol) hôn laø Hieäp öôùc 6/3, chaúng qua laø ñeå daáu maët buoân daân baùn nöôùc. Hai ñieàu kieän lòch söû khaùc nhau, ngöôøi kyù khaùc nhau, noäi dung khaùc nhau.

Cuõng nhö theá, ta hieåu taïi sao hoài maët traän Bình daân (1936-1938) Ñaûng coäng saûn Ñoâng Döông tham gia tranh cöû trong caùc cuoäc baàu nghò vieän, hoäi ñoàng thaønh phoá vaø hoäi ñoàng quaûn haït; söï tham gia tranh cöû aáy trong ñieàu kieän aáy laø ñoäng vieân nhaân daân theo caùch maïng. Coøn traùi laïi, trong ñieàu kieän 1953, khi boïn Phaùp vaø buø nhìn baày troø baàu cöû thì Ñaûng ta cöïc löïc taåy chay; vì moät söï tham gia tranh cöû luùc naøy, luùc khaùng chieán ñöông tieán, luùc giaëc ñöông tìm caùch doái daân veà caùi ñoäc laäp giaû hieäu, thì seõ laø giuùp cho giaëc baày troø löøa doái, seõ laø ngaên trôû khaùng chieán.

Ñoàng chí Stalin daïy theâm raèng:

“Neáu quaû söï lieân heä giöõa caùc hieän töôïng töï nhieân vaø neáu quaû caùc hieän töôïng ñeàu laøm ñieàu kieän laãn nhau, laø nhöõng quy luaät taát yeáu cuûa söï phaùt trieån cuûa töï nhieân thì, tieáp theo ñoù, söï lieân heä giöõa caùc hieän töôïng xaõ hoäi, hieän töôïng xaõ hoäi naøy laøm ñieàu kieän cho hieän töôïng, xaõ hoäi kia, seõ khoâng phaûi laø ngaãu nhieân, maø laø quy luaät taát yeáu cuûa xaõ hoäi phaùt trieån.”

“Cho neân söï sinh hoaït xaõ hoäi, lòch söû cuûa xaõ hoäi khoâng phaûi laø ngaãu nhieân tích tuï laïi nöõa, bôûi vì lòch söû cuûa xaõ hoäi trôû thaønh moät söï phaùt trieån taát yeáu, vaø söï nghieân cöùu lòch söû xaõ hoäi trôû thaønh moät khoa hoïc.”

“Cho neân söï hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa Ñaûng voâ saûn khoâng phaûi caên cöù vaøo nhöõng taám loøng toát ñeïp cuûa nhöõng “keû thöôïng löu”, khoâng phaûi caên cöù vaøo söï ñoøi hoûi cuûa “leõ phaûi”, cuûa luaân lyù nhaân ñaïo, v.v… maø phaûi caên cöù vaøo nhöõng quy luaät cuûa xaõ hoäi phaùt trieån, caên cöù vaøo söï nghieân cöùu nhöõng quy luaät aáy.”

(Stalin “Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû “)

Noùi moät caùch khaùc hôn, söï thöøa nhaän quy luaät vaïn vaät töông quan, söï thöøa nhaän leõ taát yeáu trong töï nhieân, chính laø neàn taûng cho ta phaùt trieån ra ñeå thöøa nhaän leõ taát yeáu trong xaõ hoäi, söï töông quan giöõa caùc hieän töôïng xaõ hoäi. Coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi vaø lòch söû trôû thaønh moät khoa hoïc chính xaùc; vaø con ngöôøi phaûi tìm ra nhöõng quy luaät khaùch quan, taát yeáu, phoå bieán trong xaõ hoäi, trong lòch söû (ñoù laø nhieäm vuï cuûa duy vaät lòch söû vaø cuûa chính trò hoïc). Moät khi ñaõ thöøa nhaän coù quy luaät trong xaõ hoäi, trong lòch söû, thì ñaûng caùch maïng phaûi haønh ñoäng theo quy luaät aáy chöù khoâng theo yù rieâng cuûa ai, loøng toát cuûa ai. Vôùi söï nhìn nhaän leõ töông quan taát yeáu trong xaõ hoäi, chính trò hoïc trôû neân moät khoa hoïc chính xaùc nhö khoa hoïc töï nhieân; chính trò khoâng coøn bò xem nhö laø moät soá möu chöôùc, maùnh lôùi; chính trò döïa vaøo quy luaät kinh teá vaø xaõ hoäi; ta hieåu ñöôïc hieän töôïng, ñoùn tröôùc ñöôïc hieän töôïng, chuaån bò cho caùi toát, ngaên ngöøa caùi xaáu. Neáu ta khoâng tuøy quy luaät vaø ñieàu kieän khaùch quan ñeå haønh ñoäng, maø ngöôïc laïi ta haønh ñoäng theo “loøng toát”, “yù ñeïp” cuûa chuùng ta, thì nhaát ñònh chuùng ta thaát baïi. Ví duï nhö ôû Sôn Haø, Quaûng Ngaûi ñoä noï, coù moät soá anh em coâng taùc ôû vuøng aáy voäi giaûi phoùng noâ tyø, vì leõ raèng cheá ñoä aáy laø xaáu, trong luùc daân chöa ñoøi hoûi, trong luùc chöa coù ñieàu kieän khaùch quan ñeå thay theá cheá ñoä noâ tyø aáy; ta giaûi phoùng noâ tyø thì ngöôøi noâ tyø khoâng coù vieäc laøm aên, chuû noâ khoâng coù ngöôøi laøm caû hai ñeàu baát maõn; soá caùn boä aáy laïi baûo daân caét toùc, hoïc chöõ, khi daân chöa bieát raèng ñoù laø caàn, ñoù laø hay; vì vaäy maø ñoàng baøo baát maõn (maëc daàu raèng caùc vieäc treân ñeàu laø haønh ñoäng ñaày myõ yù). Giaëc Phaùp ñaõ thöøa dòp naøy maø gaây ra loaïn ñaû vaùch. Laøm theo yù cuûa mình, khoâng laøm theo quy luaät tai haïi nhö theá.

Loøng toát thì tröôùc sau vaãn toát, nhöng coøn phaûi xem ñieàu kieän coù ñuû ñeå thöïc hieän noù khoâng; neáu thieáu thì taïo noù ra ñaõ, hay noùi cho ñuùng hôn, neáu thieáu thì phaùt trieån noù leân, khi ñaày ñuû, khi thuaän chieàu quy luaät lòch söû thì khi aáy loøng toát môùi taïo ra keát quaû toát ñöôïc.

Soi saùng bôûi lôøi daën baûo cuûa Stalin, chuùng ta khoâng laáy gì laøm laï maø thaáy caùc laõnh tuï cuûa chuùng ta nghieân cöùu tình hình, toång keát kinh nghieäm, chaét töøng töông quan phöùc taïp cuûa xaõ hoäi Vieät Nam, ñeå phaùt kieán quy luaät phaùt trieån cuûa lòch söû ta, cuûa khaùng chieán ta. Nhôø vaäy nhaân daân Vieät Nam vöõng taâm böôùc tôùi, thu thaéng lôïi naøy ñeán thaéng lôïi khaùc, ít phaûi bò vaáp vaùp lôùn, ít phaûi chaïm vôùi söï baát ngôø.

Söï thaønh coâng cuûa Ñaûng, söùc maïnh cuûa Ñaûng, döïa vaøo söï hieåu bieát vaø naém vöõng quy luaät trong lòch söû.

5/ - Vaøi baäc baùc hoïc, nhaân taøi ñaõ öùng duïng lôøi daïy baûo cuûa Stalin veà vaïn vaät töông quan:

Chuùng ta chæ laáy vaøi caùi maãu öùng duïng luaät vaïn vaät töông quan. Maãu thöù nhaát laø cuûa nhaø baùc hoïc khoa hoïc vaät lyù, nguyeân chuû tòch vieän haøn laâm khoa hoïc Lieân xoâ Va-vi-loáp.

Giaùo sö I.V.Cu-nheâ-soáp (Kouznetsov) trong moät baøi ca tuïng vò baùc hoïc quaù coá, coù noùi raèng oâng Va-vi-loáp sôû dó ñaõ phaùt kieán ñöôïc (1942) moät lyù luaän toång quaùt veà aùnh saùng (theùorie geùneùrale de la luminescence des solutions) laø vì Va-vi-loáp “ñaõ ñöôïc dìu daét bôûi quy luaät vaïn vaät töông quan cuûa phöông phaùp bieän chöùng maø Stalin ñaõ trình baøy moät caùch thieân taøi”. Cöù theo lôøi cuûa I.V. Cu-nheâ-soáp, thì nhaø baùc hoïc Va-vi-loáp baét ñaàu pheâ bình neàn moùng lyù luaän cuûa quang hoïc hieän taïi. Quang hoïc laâu nay thì caên cöù vaøo giaû thuyeát sau ñaây maø ngöôøi ngöôøi ñeàu thöøa nhaän: tính chaát cuûa aùnh saùng vaø cô caáu noäi taïi cuûa noù coù theå ñöôïc hoaøn toaøn quy ñònh moät maët laø bôûi nhöõng ñaëc tính cuûa nguoàn aùnh saùng vaø maët khaùc laø bôûi nhöõng ñaëc tính cuûa moâi tröôøng cuûa aùnh saùng. Vaø theo quang hoïc laâu nay thì, nhöõng tính chaát cuûa nguoàn aùnh saùng vaø cuûa moâi tröôøng coù theå quy ñònh ñöôïc rieâng bieät baèng nhöõng haèng soá naøo ñoù.

Va-vi-loáp chöùng minh raèng caùi hoaøn caûnh xung quanh nguoàn aùnh saùng coù aûnh höôûng ñaùng keå ñeán cô caáu cuûa aùnh saùng ñöôïc phoùng ra; oâng chöùng minh raèng khoâng coù lyù do gì maø phaân taùch ra hai, moät beân laø nguoàn aùnh saùng, moät beân laø moâi tröôøng, hai beân rieâng bieät nhau, Va-vi-loáp ñeà nghò moät quan nieäm môùi, theo quan nieäm môùi naøy thì nguoàn aùnh saùng vaø moâi tröôøng gaén boù nhau, hoaøn caûnh (moâi tröôøng) aûnh höôûng ñeán nguoàn aùnh saùng baèng coäng höôûng, ngöôïc laïi, nguoàn aùnh saùng bieán ñoåi hoaøn caûnh (moâi tröôøng). Va-vi-loáp tìm giaûi thích ñöôïc söï töông quan aáy vaø ñaõ giaûi thích moät caùch raát chính xaùc.

Hoïc thuyeát môùi cuûa Va-vi-loáp ñaõ laøm cho caùc nhaø baùc hoïc khaùc giaûi thích nhieàu hieän töôïng ñaõ ñöôïc nhaän thaáy maø chöa ñöôïc hieåu bieát moät caùch roõ raøng vaø giaûi thích ñöôïc nhieàu quy luaät ñaõ tìm ra roài, hôn nöõa, phaùt kieán ra nhieàu quy luaät khaùc.

Cho neân giaùo sö Cu-nheâ-soáp noùi:

“YÙ töôûng maø Va-vi-loáp ñeà ra döôùi aûnh höôûng tröïc tieáp cuûa lôøi daïy cuûa Stalin, veà phöông phaùp bieän chöùng Maùc xít, caùi yù töôûng raát môùi meû raèng coù moät moái lieân heä cô theå giöõa nguoàn aùnh saùng vaø tính chaát cuûa moâi tröôøng aùnh saùng, yù töôûng aáy ñaõ toû ra voâ cuøng phong phuù. Noù laøm phaùt trieån moät trong nhöõng ngaønh quan troïng nhaát cuûa vaät lyù hoïc ngaøy nay. Ví duï naøy, moät laàn nöõa, chöùng minh lôøi tuyeân boá tröù danh cuûa ñoàng chí J-ña-noáp: khaùc vôùi caùc heä thoáng tröôùc, trieát hoïc Maùc-xít khoâng phaûi laø moät khoa hoïc ñöùng treân caùc khoa hoïc khaùc, maø noù laø moät khí cuï ñeå khaûo cöùu khoa hoïc, moät phöông phaùp xaâm nhaäp vaøo taát caû caùc khoa hoïc töï nhieân vaø xaõ hoäi.”

(Nouvelle critique soá 33, naêm 1952)

ÔÛ ñaây, chuùng toâi xin trích theâm lôøi cuûa Thoáng cheá Voâ-roâ-si-loáp veà vieäc öùng duïng luaät töông quan, ñaû phaù phöông phaùp sieâu hình, ñeå nghieân cöùu vaán ñeà yeáu toá tinh thaàn trong caùc cuoäc chieán tranh. Tæ duï naøy coát ñeå chöùng minh raèng bieän chöùng phaùp, luaät töông quan coù taùc duïng ôû trong baát cöù ngaønh hoaït ñoäng naøo chôù khoâng phaûi rieâng cho vaät lyù hay söû hoïc.

“Taát caû caùc töôùng lónh vaø caùc nhaø lyù luaän quaân söï tröôùc ñaây ñeàu chuù troïng vaøo yeáu toá tinh thaàn. Nhöng hoï xem yeáu toá tinh thaàn moät caùch rieâng bieät, ngoaøi söï lieân quan vôùi tính chaát cuûa cuoäc chieán tranh, cuûa cô sôû xaõ hoäi, chính trò, kinh teá, luaân lyù vaø yù thöùc, cuûa nhaø nöôùc ñöông ñaùnh giaëc; hoï chuù yù ñeán yeáu toá tinh thaàn maø khoâng chuù yù ñeán quaàn chuùng nhaân daân laø caùi kho döï tröõ löïc löôïng coù söùc (khi xeùt ñeán cuøng toät) ñem laïi söï chieán thaéng quaân thuø”

(Voâ-roâ-si-loáp “veà neàn taûng cuûa khoa hoïc quaân söï Xoâ vieát”)

Döôùi aùnh saùng cuûa lôøi noùi cuûa Thoáng cheá Voâ-roâ-si-loáp, ta caøng hieåu roõ taïi sao caùc laõnh tuï cuûa chuùng ta ñaõ luoân luoân nhaán maïnh vaøo tính chaát chính nghóa cuûa cuoäc chieán tranh giaûi phoùng, traùi vôùi tính chaát phi nghóa cuûa cuoäc xaâm löôïc thöïc daân; hoï khoâng noùi suoâng veà yeáu toá tinh thaàn cuûa nhaân daân, maø lieân keát noù vôùi cheá ñoä daân chuû nhaân daân, vôùi loøng yeâu nöôùc, yeâu nhaân loaïi, yeâu hoøa bình, vôùi phong traøo quaàn chuùng, vôùi söï phaùt ñoäng noâng daân giaûm toâ töùc, caûi caùch ruoäng ñaát, vôùi söï naâng cao möïc soáng cuûa quaàn chuùng, boài döôõng nhaân daân, vôùi cô sôû chính trò trong vuøng ñòch taïm chieám. Nhöõng ñieàu kieän aáy chöùng minh raèng caùc laõnh tuï cuûa chuùng ta thaám nhuaàn phöông phaùp Maùc-xít trong moãi chuû tröông haønh ñoäng, maø chính ñoù laø ñaûm baûo cuûa söï thaéng lôïi cuoái cuøng.

Chuùng ta cuõng laáy moät tæ duï trong hoïc thuyeát cuûa Paoloáp:

Paoloáp laøm saùng toû luaät vaïn vaät töông quan, chöùng minh söï thoáng nhaát cuûa toaøn boä cô theå bao goàm taát caû caùc boä phaän, taát caû caùc cô naêng vaø chöùng minh luoân söï töông quan saâu saéc giöõa cô theå vaø hoaøn caûnh chu vi.

Tröôùc ñoù, töø Veâ-san (Vesale)-hoài theá kyû thöù 15- cho ñeán Côø-loát-beùc-na (Claude Bernard) sinh lyù hoïc phaùt trieån theo phöông phaùp thöïc nghieäm, vôùi moät tinh thaàn phaân tích saâu saéc. Sinh lyù hoïc chia phaàn cô theå ra töøng boä maùy vaø boä phaän rieâng bieät, caùi naøy ñoäc laäp vôùi caùi kia. Bi-sa (Bichat) theo höôùng tröôùc maø caét ñoâi cô theå ra laøm hai heä thoáng rieâng bieät, hai “cô naêng” rieâng bieät maø trung taâm cuûa beân naøy laø khoái oùc, trung taâm cuûa beân kia laø nhöõng “haïch” cuõng goïi laø heä thoáng baïch huyeát.

Do phöông phaùp sieâu hình ñoù maø sinh lyù hoïc phaân tích ñi vaøo con ñöôøng beá taéc.

Hai nhaø baùc hoïc Nga, oâng Seát-seâ-noáp (Setchenov) vaø Pao-loáp vöôït qua phöông phaùp sieâu hình, ñi vaøo phöông phaùp phaân tích toång hôïp, chöùng minh raèng cô theå laø moät toaøn boä thoáng nhaát trong ñoù khoâng coù boä phaän, cô naêng naøo ñoäc laäp caû, taát caû ñeàu lieân heä vôùi nhau raát maät thieát, söï lieân heä maät thieát aáy, söï thoáng nhaát aáy ñöôïc heä thoáng thaàn kinh chæ ñaïo, maø tröôùc heát, treân heát laø ñöôïc söï thoáng quaûn cuûa boä phaän treân cuûa heä thoáng thaàn kinh trung öông; taát caû caùc hieän töôïng xaûy ra trong cô theå ñeàu tuøy thuoäc noù.

“Caùi theá giôùi beân trong”cuûa cô theå vaø theá giôùi beân ngoaøi luoân luoân xuùc ñoäng deán boä naõo, aûnh höôûng ñeán moïi hieän töôïng xaûy ra trong cô theå.

Xuaát phaùt töø quan ñieåm thoáng nhaát giöõa caùc boä phaän cuûa cô theå, thoáng nhaát giöõa cô theå vaø hoaøn caûnh chu vi, Pao-loáp tìm ñöôïc phöông höôùng ñuùng ñeå nghieân cöùu laøm cho sinh lyù hoïc vaø y hoïc Xoâ-vieát phaùt trieån leân moät taàng cao voïi. Rieâng veà taâm lyù hoïc, khoa naøy sôû dó trôû thaønh khoa hoïc laø bôûi vì noù döïa treân cô sôû cuûa hoïc thuyeát bieän chöùng vaø duy vaät cuûa Pao-loáp.

6/ -Vaøi ñieàu caàn chuù yù ñeán veà maët phöông phaùp khi öùng duïng luaät töông quan

a. Luaät vaïn vaät töông quan ñoøi hoûi ta phaûi nhìn moät caùch bao quaùt thaáy toaøn cuoäc, ñaët moãi hieän töôïng duø nhoû trong toaøn cuoäc ñoù, khoâng ñöôïc phieán dieän cuïc boä.

Phieán dieän nhö, trong chieán tranh, chæ thaáy vuõ khí, soá quaân, maø khoâng thaáy yeáu toá tinh thaàn; nhö thaáy yeáu tinh thaàn maø khoâng thaáy cô sôû quyeàn lôïi kinh teá cuûa noâng daân, cuûa nhaân daân v.v…; phieán dieän nhö vaøo thaønh thò thìø queân noâng thoân, ôû noâng thoân thìø queân thaønh thò, khoâng thaáy thaønh höông hoã trôï laø gì; phieán dieän nhö thaáy ñoùng thueá maø khoâng thaáy söï caàn yeáu cuûa nhaø nöôùc, khoâng thaáy thueá baây giôø cuûa xöù ñoäc laäp khaùc haún vôùi thueá trong thôøi thöïc daân. Moïi caùch nhìn phieán dieän ñeàu sai laàm; phaûi nhìn toaøn cuoäc, phaûi ñaët moät hieän töôïng trong töông quan giöõa noù vôùi caùc ñieàu kieän chu vi.

b. Tìm taùc ñoäng vaø phaûn öùng giöõa caùc hieän töôïng vôùi nhau, khoâng neân chæ thaáy moät chieàu. Thaáy moät chieàu nhö thaáy ñoaøn keát maø khoâng thaáy ñaáu tranh (vaán ñeà maët traän), khoâng thaáy caùi naøy taùc duïng toát ñeán caùi kia, naâng nhau leân; thaáy moät chieàu nhö (trong vaán ñeà lòch söû ) thaáy kinh teá quyeát ñònh chính trò maø khoâng thaáy chính trò thuùc ñaåy kinh teá v.v…Thaáy moät chieàu cuõng laø phieán dieän sai laàm.

c. Trong voâ soá caùc ñieàu kieän, trong töông quan phöùc taïp, bieát tìm ra nhöõng ñieàu kieän caên baûn quyeát ñònh, phaûi tìm ra khaâu chính. Khaâu chính nhö söï lao ñoäng trong quaù trình tieán trieån töø vöôïn ñeán ngöôøi, nhö coâng taùc phaùt ñoäng giaûm toâ vaø caûi caùch ruoäng ñaát trong söï cuûng coá vaø ñaåy maïnh moïi ngaønh coâng taùc; nhö tranh thuû thoáng nhaát trong khi ñoøi thöïc hieän hoøa bình thoáng nhaát ñoäc laäp vaø daân chuû.

Phaûi bieát taïo ra nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi ñeå thöïc hieän yù chí cuûa mình vaø yù chí cuûa mình phaûi tuøy thuoäc vaøo quy luaät khaùch quan.

Maùc daïy:

“Neáu hoaøn caûnh taïo ra con ngöôøi thì phaûi taïo ra hoaøn caûnh, hôïp nhaân caùch. ”. Laøm caùch maïng voâ saûn, caùch maïng daân chuû nhaân daân, xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa chính laø söï “taïo ra hoaøn caûnh hôïp nhaân caùch”, vì theá maø con ngöôøi Xoâ-vieát, con ngöôøi ôû xaõ hoäi daân chuû nhaân daân, laø nhöõng con ngöôøi môùi vôùi phaåm chaát môùi, con ngöôøi maø ñeá quoác khoâng ño löôøng noåi khaû naêng, yù chí vaø trieån voïng.

d. Tuøy ñieàu kieän cuï theå ôû moãi luùc moãi nôi maø aùp duïng moät coâng thöùc thích öùng. Khoâng coù coâng thöùc naøo saün saøng cho moïi hoaøn caûnh, taát caû caùc ñieàu kieän, coâng thöùc tuøy ñieàu kieän, ñieàu kieän khoâng tuøy coâng thöùc. Ví duï nhö trong khaùng chieán thì phaân taùn phaàn naøo söï laõnh ñaïo, ñeán hoøa bình thì laõnh ñaïo phaûi trieät ñeå taäp trung, hay ví duï nhö ôû xöù naøy thì chuû tröông caùch maïng xaõ hoäi chuû nghóa, ôû xöù kia chuû tröông caùch maïng daân toäc giaûi phoùng.

e. Phaûn ñoái baûn vò chuû nghóa; baûn vò caù nhaân, ngaønh, ñòa phöông, ñeàu traùi vôùi tinh thaàn cuûa quy luaät vaän vaät töông quan, phaûn ñoái thaùi ñoä “ai lo vieäc naáy, giaønh phaàn chaên veà mình” maø khoâng thaáy raèng caùc vieäc khaùc, boä phaän khaùc coù tieán thì vieäc mình, phaàn mình môùi tieán.

f. Nhaän ñònh roõ raøng hieåu quy luaät bieän chöùng khoâng chæ ñeå chöùng minh caùi saün coù, maø coøn ñeå tìm caùi môùi (nhö hoïc thuyeát cuûa Va-vi-loáp) ñeå caûi taïo vuõ truï, (nhö hoïc thuyeát Mitsurin veà töông quan giöõa dinh döôõng vaø di truyeàn, giöõa soâma vaø gen). Tuyeät ñoái khoâng ñöôïc taàm thöôøng hoùa quy luaät vaïn vaät töông quan baèng caùch xuyeân taïc, baèng caùch tìm töông quan ôû nhöõng nôi haàu nhö khoâng coù töông quan, hay baèng caùch tìm baèng chöùng, tìm ñieàu kieän ñeå baøo chöõa nhöõng sai laàm.

2. -Luaät vaïn vaät bieán chuyeån

Ñoàng chí Stalin trình baøy quy luaät vaïn vaät bieán chuyeån nhö sau:

“Traùi laïi vôùi sieâu hình hoïc, bieän chöùng phaùp xem töï nhieân khoâng phaûi laø moät traïng thaùi nghæ vaø tónh, ñình treä vaø baát bieán, maø nhö laø moät traïng thaùi luoân luoân vaän ñoäng vaø luoân luoân thay ñoåi, khoâng ngöøng ñoåi môùi vaø khoâng ngöøng phaùt trieån; trong traïng thaùi ñoù, luoân luoân coù caùi gì naûy sinh vaø phaùt trieån, coù caùi gì tan raõ vaø tieâu dieät.

Cho neân phöông phaùp bieän chöùng muoán raèng chuùng ta phaûi xem xeùt hieän töôïng chaúng nhöõng veà phöông dieän töông quan vaø ñieàu kieän laãn nhau, maø caû veà phöông dieän thay ñoåi, phaùt trieån, phöông dieän phaùt sinh vaø tieâu dieät cuûa nhöõng hieän töôïng aáy.

Ñoái vôùi phöông phaùp bieän chöùng, caùi ñieàu quan troïng tröôùc heát, khoâng phaûi laø luùc naøo ñoù, moät vaät töï hoà vöõng beàn maø thöïc ra ñaõ baét ñaàu cheát daàn; ñieàu quan troïng tröôùc heát laø caùi gì ñöông sinh nôû, ñöông phaùt trieån, maëc daàu raèng trong moät luùc naøo ñaáy, noù haõy coøn chöa vöõng; bôûi vì, ñoái vôùi phöông phaùp bieän chöùng, chæ coù caùi gì sinh nôû vaø phaùt trieån thì caùi aáy môùi laø voâ ñòch thoâi”

(Stalin “Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû “)

1/ - Quan nieäm sieâu hình: vaïn vaät tónh taïi, vónh haèng:

Taây phöông coù phöông ngoân: ”Khoâng coù gì môùi döôùi maët trôøi”. Ñoâng phöông laïi coù caâu: “Thieân ñòa tuaàn hoaøn chu nhi phuïc thuûy.”, trôøi ñaát xoay vaàn, heát voøng roài trôû laïi choã cuõ. Caâu treân coù yù nghóa raèng khoâng coù gì thay ñoåi caû; xöa sao nay vaäy, sau naøy cöù theá maõi maõi. Caâu döôùi coù yù nghóa raèng vuõ truï ñi voøng laån quaån, khoâng coù gì thaät laø môùi.

Trong suoát ñôøi phong kieán ôû Ñoâng phöông cuõng nhö ôû Taây phöông, ngöôøi ta quan nieäm raèng khoa hoïc vaø tö töôûng ôû thôøi thöôïng coå ñaõ ñeán möïc cuøng toät roài, khoâng coøn phaùt trieån ñöôïc nöõa. Beân naøy thì heã “Töû vieát” laø baèng chöùng cuûa chaân lyù tuîeät ñoái; beân kia heã “Aritoât noùi raèng” thì cuõng theá. Ngöôøi ta chæ lo hoïc caùi cuõ maø thoâi; “oân coá tri taân”. Ngay A-vi-xen (Avicenne) - nhaø khoa hoïc y só vaø trieát lyù tröù danh ( maø chuùng ta vöøa kyû nieäm theo quyeát nghò cuûa Hoäi ñoàng Hoøa bình theá giôùi), ngöôøi ñaõ tìm ra ñöôïc nhieàu caùi môùi cho khoa hoïc, cuõng vieát raèng:

“Nhöõng ñieàu toâi ñaõ bieát trong luùc aáy, laø nhöõng ñieàu toâi bieát hieän giôø, töø tröôùc ñeán nay, toâi khoâng theâm ñöôïc caùi gì caû”.

Quan nieäm raèng tö töôûng vaø khoa hoïc ñaõ ñeán möïc cuøng toät roài, khoâng coøn phaùt trieån ñöôïc nöõa, chæ caàn hoïc trong saùch vôû cuûa “thaùnh hieàn” ñeå laïi thoâi, quan nieäm aáy raát laø tai haïi.

Ñoù laø tö töôûng sieâu hình. Tö töôûng sieâu hình thaáy tónh khoâng thaáy ñoäng, khoâng thaáy bieán chuyeån maø chæ thaáy vónh haèng; neáu noù thaáy ñoåi thay thì hoaëc noù chæ thaáy ñoåi nôi thay choã (trong khoâng gian) maø khoâng roõ söï thay ñoåi trong thôøi gian, hoaëc chæ laø thaáy söï ñoåi thay trong voøng luaån quaån.

a) Tö töôûng sieâu hình trong khoa hoïc töï nhieân:

Nhaø thieân vaên hoïc ñaïi taøi Nhu-toân, nhaän thaáy ngaøy ñeâm thay nhau, boán muøa ñi laïi, sao moïc vaø laën. Nhöng Nhu-toân vaø haàu heát caùc nhaø thieân vaên luùc baáy giôø (tröø Caêng) nghó laàm raèng trôøi ñaát khoâng coù lòch söû: trôøi ñaát xöa sao nay vaäy, vónh haèng, bao nhieâu tinh tuù baáy nhieâu trôøi, baát bieán.

Nhöõng nhaø töï nhieân hoïc nhö oâng Cuy-vi-eâ (Cuvier), oâng Li-neâ (Lineù) v.v… laàm töôûng raèng caùc gioáng thöïc vaät, ñoäng vaät ñeàu xöa sao nay vaäy, gioáng aáy, laù aáy, quaû aáy, beà cao aáy, ñuû caùc ñaëc ñieåm aáy, khoâng coù gì bieán chuyeån trong thôøi gian, neáu coù thay ñoåi thì theo hoï chæ thay ñoåi trong söï phaân phoái veà maët khoâng gian; caây döøa ôû xöù noùng vôùi ngöôøi da vaøng, luùa mì ôû Aâu Myõ xöù laïnh vôùi ngöôøi da traéng, chöù ngöôøi baây giôø, luùa baây giôø, döøa baây giôø, so vôùi luùa, döøa, ngöôøi muoân vaïn ñôøi veà tröôùc thì vaãn theá thoâi. Tuyeät ñoái khoâng coù gì bieán caûi veà tính chaát; hình nhö taïo hoùa sinh ra moät laàn roài, ñaït ñeán möïc myõ maõn nhaát, khoûi phaûi “söûa chöõa”, khoâng coøn tieán boä nöõa.

Vaø maõi ñeán ngaøy nay, tö töôûng sieâu hình aáy vaãn coøn khaù maïnh. Ví duï nhö hoïc giaû tö baûn theo phaùi Maêng-ñen, Moùc-gaêng baûo raèng caùi luõ “gen” trong haït nhaân cuûa teá baøo laø hoaøn toaøn baát bieán, ñôøi ñôøi nhö theá, duø coù thay ñoåi caùch dinh döôõng vaø ñieàu kieän soáng nhö theá naøo ñi nöõa thì caùi “gen” thaàn bí aáy vaãn giöõ gìn ñöôïc caùi gioáng, caùi noøi di truyeàn cuûa caùc loaøi vaät.

Lyù do cuûa tö töôûng sieâu hình naøy ?

- Coù hai lyù do. Moät laø luùc tröôùc ñöùng veà maët phöông phaùp maø noùi, thì trong khi nghieân cöùu, nhaø khoa hoïc chæ chuù troïng yeáu toá khoâng gian maø khoâng ñeå yù ñeán yeáu toá thôøi gian: hôn nöõa, trình ñoä khoa hoïc coøn keùm coûi; khoa hoïc chöa tìm ñöôïc nhöõng baèng côù trong thieân nhieân ñeå keát luaän raèng vaïn vaät coù bieán chuyeån trong thôøi gian, sau khaùc tröôùc. Luùc baáy giôø chöa coù ñòa chaát hoïc, chöa coù kính vieãn voïng maïnh ñeå ngoù raát xa leân khoâng trung. Lyù do ñaõ keå treân laø xaùc ñaùng song coøn moät lyù do khaùc, lyù do tö töôûng, lyù do naøy caét nghóa taïi sao, ñöùng tröôùc nhöõng söï thaät hieån nhieân chöùng toû raèng vaïn vaät bieán chuyeån trong thôøi gian, maø nhieàu nhaø baùc hoïc vaãn khö khö raèng thieân ñòa vónh haèng xöa sao nay vaäy.

Ngöôøi ta khoâng theå baûo raèng boïn theo Maên-ñen, Moùc-gaêng khoâng troâng thaáy muoân truøng thí nghieäm ôû Lieân xoâ veà söï taïo ra nhöõng gioáng loaøi ñoäng vaät vaø thöïc vaät môùi. Ngöôøi ta khoâng theå ñoå cho “trình ñoä khoa hoïc”. Sôû dó coøn coù hoïc giaû ngoan coá baùm laáy tö töôûng sieâu hình, laø vì hoï voâ tình hay coá yù, thöôøng laø coá yù hôn laø voâ tình, gaén boù hoïc thuaät cuûa hoï vôùi vaän maïng tö baûn chuû nghóa; giai caáp tö baûn vì lôïi quyeàn ích kyû cuûa chuùng noù, töùc nhieân khoâng theå muoán khoâng theå chòu ñeå xaõ hoäi chuû nghóa thay theá cho tö baûn chuû nghóa; chuùng noù muoán cho tö baûn chuû nghóa ñöôïc vónh vieãn, quyeàn thoáng trò cuûa noù ñöôïc ñôøi ñôøi beàn vöõng; vì vaäy maø yù thöùc giai caáp aáy aûnh höôûng xaáu ñeán tinh thaàn khoa hoïc. Bieán ñoåi laø caùi aùm aûnh ñen toái cuûa tö baûn; chuùng noù muoán cho caû vuõ truï ñeàu ngöøng tieán, vaø loaøi ngöôøi chaám döùt lòch söû phaùt trieån ôû cheá ñoä tö baûn. Nhaø khoa hoïc gioûi maáy vaãn laø ngöôøi cuûa thôøi ñaïi hoï vaø giai caáp hoï, ñoù laø moät yù töôûng khaù saâu saéc cuûa Va-vi-loáp.

b) Tö töôûng sieâu hình trong khoa hoïc xaõ hoäi, trong caùc laõnh vöïc cuûa khoa hoïc xaõ hoäi, tö töôûng sieâu hình vaãn coøn maïnh maëc daàu ôû trong xaõ hoäi, trong lòch söû, ngöôøi ta ñaõ thaáy söï bieán chuyeån hôn laø trong töï nhieân. Sieâu hình noùi : “Cheá ñoä naøy thay theá cho cheá ñoä khaùc, nhöng baát kyø ôû cheá ñoä naøo, ñeàu coù ngöôøi thoáng trò, ngöôøi bò thoáng trò; thöïc daân coù nhaø tuø, Vieät Minh cuõng coù nhaø tuø. Phaùp coù söu, Vieät Minh coù ñi daân coâng. Roài tö töôûng sieâu hình keát luaän “xöa sao nay vaäy, caù lôùn aên caù beù”. Hay laø: “laøm sao maø caûi bieán con ngöôøi, con ngöôøi sinh ra baûn chaát laø töï tö töï lôïi, töø beù ñaõ bieát giaønh rieâng caùi gì maø mình thích. Taây coù tham oâ laõng phí, Vieät Minh cuõng coù tham oâ laõng phí baèng côù laø haøng chuïc bò Chính phuû boû tuø”. Hay laø “xöa coù chieán tranh nay coøn chieán tranh, sau naøy cöù chieán tranh, gaø coøn ñaùnh nhau thì ngöôøi cöù ñaùnh nhau” Hay: “cheá ñoä coù ñoåi thay song chaân lyù vónh haèng thì ñôøi naøo cuõng theá, ñôøi naøo cuõng ñoøi laøm phaûi chöõa quaáy”. Oâng Traàn Troïng Kim vieát söû Vieät söû, baûo raèng: “baûn chaát cuûa ngöôøi Vieät Nam laø chuoäng hình thöùc, gheùt voõ, öa vaên, ham côø baïc”v.v… hình nhö töø coå chí kim baát cöù giai caáp naøo cuõng theá caû. Treân cöûa trieàu ñình Hueá ngaøy noï, coù caâu tieâu bieåu nhaát cho tö töôûng sieâu hình maït loä: “trôøi coù nhaät nguyeät, ñaát coù nuùi soâng , thì nöôùc coù quaân thaàn, nhaø coù cha con, vaên minh thieân coå aáy luoân luoân toàn taïi”.

Môùi meû gì caùi yù kieán cuûa boïn boùc loät khoâng muoán coù ñoåi thay. Taàn Thuûy Hoaøng coù muoán cheát ñaâu. Noù phaùi ngöôøi beå ñoâng ñeå tìm thaày thuoác tröôøng sinh baát töû kia maø ! Hít-le ñaõ theà quyeát laäp cheá ñoä phaùt xít daøi 1000 naêm kia maø ! Vaø thöïc daân Phaùp 8 naêm nay toan “Vónh vieãn” ôû laïi treân ñaát Vieät Mieân Laøo, laøm baù chuû nhö 80 naêm tröôùc ! Chuùng noù, caû boïn chuùng noù coù muoán bieán chuyeån ñaâu ? Nhöng cuoäc ñôøi ñaâu coù tuøy yù Phaùp, Hít-le hay Taàn Thuûy Hoaøng ?

2/ Thöïc ra vaïn vaät ñeàu bieán chuyeån khoâng ngöøng; ñoäng laø traïng thaùi phoå bieán, tính laø traïng thaùi töông ñoái vaø ñaëc bieät:

Angen noùi :

“Toaøn theå töï nhieân, töø nhöõng vi phaân töû nhoû nhaát ñeán vaät theå to lôùn, töï caùi haït caùt ñeán maët trôøi, töø caùi teá baøo ñaàu tieân ñeán con ngöôøi, taát caû caùi töï nhieân aáy ñeàu ôû trong moät quaù trình vónh vieãn, trong söï vaän ñoäng vaø bieán ñoåi khoâng bao giôø döùt”.

Nhôø kính ngoù xa, raát xa treân khoâng trung, ta thaáy nhöõng vaàng muø, nhöõng tinh tuù ñöông thaønh hình vaø nhöõng tinh tuù ñöông cheát, ñaõ cheát. Giaû thuyeát cuûa Kaêng veà lòch söû heä thoáng maët trôøi ñöôïc chöùng minh: heä thoáng maët trôøi cuûa ta cuõng nhö voâ soá maët trôøi khaùc trong vuõ truï, ñeàu coù sinh nôû, phaùt trieån, vaø seõ coù ngaøy tieâu dieät, cheát ñi, chöa phaûi laø ngaøy mai hay ngaøy kia chuùng ta khoûi phaûi thaéc maéc voäi.

Khoa hoïc ngaøy nay cuõng ñaõ bieát ñöôïc phaàn lôùn lòch söû cuûa traùi ñaát; töø vuõ truï traàn maø ra, noù traûi qua boán thôøi kyø lôùn maø hieän giôø laø thôøi kyø thöù tö, chaéc chaén chöa phaûi laø thôøi kyø choùt. Treân quaù trình phaùt trieån ñoù, khoâng phaûi laø treân quaû ñaát luùc naøo cuõng coù coû caây, caàm thuù vaø con ngöôøi: ñaàu tieân khoâng coù sinh hoaït gì caû, töø töø traùi ñaát ñuû aám aùp, coù ñieàu kieän cho sinh vaät nôû ra, thöïc vaät roài ñoäng vaät, ruùt cuøng laø ñeán con ngöôøi coù trí tueä.

Traùi ñaát coù lòch söû, coù söï bieán ñoåi trong thôøi gian bieán ñoåi coù theå goïi laø chaäm so vôùi moãi ñôøi ngöôøi, cho neân ta thaáy döôøng nhö noù khoâng bieán ñoåi. Döôùi ñaát saâu, coøn di tích hình daùng haøi coát cuûa caây coû caàm thuù, con ngöôøi ñôøi tröôùc; di tích aáy chöùng minh söï bieán chuyeån cuûa caùc gioáng, caùc loaøi trong thôøi gian. Xöa khaùc nay khaùc. Caùc vieän baûo taøng lôùn ñeàu coù ñuû baèng côù cuûa söï bieán chuyeån aáy, khoâng coøn ai daùm nghi ngôø nöõa, khoâng coøn ai noùi ngöôïc laïi ñöôïc nöõa. Thuyeát coá ñònh bò ñaùnh ñoå hoaøn toaøn.

Töø thöôïng coå ñeán theá kyû 19, ngöôøi ta töôûng töôïng raèng caùi gì thay ñoåi tieâu huûy hay sinh soâi, chôù nguyeân töû, ñieän töû, ly töû v.v… nhöõng vi phaân töû aáy, nhöõng nguyeân toá aáy thì roõ raøng laø baát dieät, ñôøi ñôøi vaãn theâ.

Khoa hoïc vaät lyù ngaøy nay ñaõ chöùng minh ngöôïc laïi. Trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, neutron bieán thaønh proton, coøn electron vaø proton bieán thaønh löôïng töû aùnh saùng. Nguyeân töû naøy cuõng coù theå bieán thaønh nguyeân töû kia, ñoù laø söï ñoåi loaïi, söï bieán chaát töï nhieân, do ñoù bieán chaát töï nhieân maø con ngöôøi coù theå gaây ra bieán chaát nhaân taïo. Tuy raèng caû vuõ truï voâ cuøng lôùn naøy ñöôïc xaây döïng treân cô sôû cuûa nhöõng vi phaân töû, caùi vuõ truï aáy bieán chuyeån, caùc vi phaân töû aáy bieán chuyeån, khoâng coù gì laø vónh vieãn caû, chæ coù söï bieán chuyeån laø vónh vieãn thoâi.

Veà lòch söû cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi, thì chöùng minh caøng roõ hôn nöõa raèng vaïn vaät bieán chuyeån, tuyeät ñoái khoâng theå ai chöùng minh raèng “xöa cuõng nhö nay”. Thôøi coäng saûn nguyeân thuûy khoâng coù giai caáp thoáng trò; sau ñoù thì quaû xöa coù thoáng trò, nay coøn coù thoáng trò, nhöng maø noäi dung cuûa söï thoáng trò ôû moãi cheá ñoä coù khaùc nhau: phong kieán aùp böùc noâng daân (cheá ñoä phong kieán), tö baûn boùc loät voâ saûn (cheá ñoä tö baûn), ña soá coâng noâng thoáng trò thieåu soá tö baûn ñòa chuû (cheá ñoä daân chuû nhaân daân). Taây baét daân ta ñi phu cho chuùng thoáng trò daân ta; coøn daân thì ñua nhau ñi daân coâng ñeå giaûi thoaùt laáy mình, hai ñieàu aáy khoâng so saùnh vôùi nhau ñöôïc. Töï tö töï lôïi laø baûn chaát cuûa boïn boùc loät, khoâng phaûi baûn chaát coâng nhaân. Chuoäng hình thöùc laø tính phong kieán Vieät Nam suy taøn, cöù xem daân ta ñaùnh giaëc thì khoâng theå noùi ngöôøi mình chuoäng vaên khinh voõ. Sôø sôø tröôùc maét, Lieân xoâ vaø nhieàu nöôùc daân chuû nhaân daân xaây döïng xaõ hoäi khoâng giai caáp, khoâng ngöôøi boùc loät ngöôøi, thì coøn ñaâu “caù lôùn aên caù beù”, coøn ñaâu cuoäc chieán tranh giöõa caùc daân toäc ? Ngay ñeán caùc chaân lyù: coù gì vónh haèng ? Vì nhaän thöùc cuûa loaøi ngöôøi, nhö treân ñaõ chæ roõ, laø caû moät quaù trình ñi töø choã dôû ñeán choã hay, töø thieáu soùt nhieàu ñeán thieáu soùt ít, laàn laàn tieáp caän vôùi caùi chaân lyù khaùch quan. “Phaûi”, “quaáy”, “chính”, “taø” trong xaõ hoäi coù giai caáp, thöôøng coù yù nghóa töông ñoái; neáu toát cho tö baûn, aét laø xaáu cho coâng nhaân, taâm lyù giai caáp khaùc nhau tuøy ôû ñieàu kieän sinh soáng.

Coù ngöôøi seõ hoûi:

“Nuùi moøn, bieån caïn, ngöôøi treû, lôùn, giaø, cheát, ai naáy ñeàu thaáy. Coøn nhö moät taûng ñaù chaúng haïn thì noù vaän ñoäng, noù thay ñoåi theá naøo “ ? - Thöa, coù ba leõ vaän ñoäng cuûa taûng ñaù aáy:

- Coù quaû ñaát xoay quanh maët trôøi, taûng ñaù ôû trong söï vaän ñoäng aáy, duø raèng maáy traêm maáy nghìn naêm nay noù vaãn trô trô ôû goùc ñoàng naøy.

- Noù coù lòch söû cuûa noù; xöa noù laø buïi vuõ truï nhö caû quaû ñaát; traûi qua bao ñôøi noù moøn ñi vì phong söông, khoâng nhieàu thì ít, cho neân nuùi giaø ñaàu troøn, nuùi treû ñaàu nhoïn, caùt töø ñænh nuùi troâi xuoáng suoái veà ñoàng, ra bieån, trôû vaøo ñaát lieàn laøm phaân cho coû caây.

-Taûng ñaù aáy, cuõng nhö anh, nhö toâi, nhö moïi vaät khaùc, ñeàu goàm coù voâ soá nguyeân töû caáu keát laïi vôùi nhau. Moãõi nguyeân töû goàm coù moät haït nhaân vaø ít nhieàu ñieän töû quay quaàn chung quanh haït nhaân aáy töïa nhö traùi ñaát quay chung quanh maët trôøi. Moãi haït nhaân ñeàu coù ñieän löïc cuûa noù; noù coù theå nhaû ra vaø huùt vaøo nhöõng ñieän löïc; vaø ñieän töû cuûa nguyeân töû naøy coù theå nhaûy sang nguyeân töû khaùc v.v…

Vaän ñoäng bieán chuyeån cuûa taûng ñaù doù trong khoâng gian vaø thôøi gian laø nhö theá. Ñoù laø chöa keå raèng noù tham gia cuoäc vaän ñoäng chung cuûa caû quaû ñaát trong caû heä thoáng maët trôøi.

Noùi toùm laïi caùi ñoäng laø traïng thaùi thöôøng xuyeân cuûa söï vaät lôùn, nhoû. Vaän ñoäng môùi laø vónh haèng; caùi vónh haèng duy nhaát chính laø söï vaän ñoäng, söï bieán chuyeån. Coøn caùi tónh chæ laø töông ñoái, ñaëc bieät, coù noù laø khi naøo ta taïm laáy moät ñoaïn ngaén trong khoâng gian vaø thôøi gian ñeå xem xeùt (nhö moät ngaøy trong ñôøi ngöôøi, nhö moät naêm trong suoát lòch söû v.v…) coù noù laø khi naøo ta xem xeùt vôùi yù nghóa töông ñoái vaø taïm thôøi raèng tröôùc khi coù moät caùi bieán chuyeån veà chaát tröôùc khi chaát cuõ thaønh chaát môùi, loaøi naøy qua loaøi khaùc, thì chæ coù bieán chuyeån veà soá ôû trong caùc chaát chöa bieán ñoåi; hay noù laø khi naøo, töø khi baét ñaàu moät lôøi noùi, moät baøi, moät quyeån saùch, ta duøng moät chöõ vôùi yù nghóa naøo thì ñeán cuoái cuøng chöõ aáy phaûi giöõ nguyeân caùi yù nghóa ñaàu tieân, baèng khoâng seõ khoâng ai hieåu ta caû, maø chính mình seõ khoâng hieåu mình nöõa.

3/ - Bieán chuyeån coù phöông höôùng; phaùt trieån cuûa söï vaät

“Ñöøng neân xem theá giôùi nhö moät heä thoáng söï vaät ñaõ hoaøn bò roài, maø xem noù nhö moät heä thoáng quaù trình, trong ñoù caùc söï vaät beân ngoaøi thì coi nhö laø yeân tónh, thöïc ra thì luoân luoân bieán ñoåi, trôû thaønh vaø tieâu dieät, vaø trong ñoù maëc daàu coù nhöõng ngaãu nhieân beà ngoaøi vaø coù caùc böôùc suït luøi taïm thôøi, caùc söï vaät ñeàu tieán tôùi.” (Angen)

Maáy ñieàu maø chuùng ta caàn chuù yù ôû ñaây laø quan nieäm veà quaù trình veà “söï trôû thaønh”, veà tieâu dieät vaø phaùt trieån. Moãi söï vaät laø moät quaù trình. Quaù trình laø caùc böôùc chuyeån bieán cuaû moät söï vaät. Trong khi ta nghieân cöùu moät hieän töôïng,ta coù theå taïm thôøi tröøu töôïng hoùa noù ñi, nghiaõ laø ruùt noù ra khoûi quaù trình cuûa noù. Nhöng lieàn sau ñoù ta phaûi ñaët noù laïi trong quaù trình cuï theå. Ruùt ra khoûi quaù trình ñaëng bieát “vaät laø gì”. Song caùi ñieàu caàn yeáu nhaát laø neân bieát noù “trôû thaønh caùi gì”.

Ví duï : ta bieát söï caáu taïo cuûa tö baûn chuû nghóa laø caàn. Maø caàn nhaát laø caàn bieát caùi noù bieán chuyeån ñeán ñaâu caàn bieát caùi xaõ hoäi tö baûn voâ tình taïo nhöõng tieàn ñeà ñieàu kieän gì cho moät xaõ hoäi tieán boä hôn noù, seõ thay theá noù nhö noù ñaõ thay theá phong kieán.

Moãi caùi hieän taïi chöùa ñöïng moät soá yeáu toá cuûa quaù khöù vaø ñoàng thôøi moät soá yeáu toá duø non nôùt cuûa töông lai. Muïc ñích cuûa khoa hoïc chính laø laøm cho con ngöôøi troâng hieän taïi maø thaáy töông lai, ñoaùn tröôùc, bieát tröôùc, ñaõ khoâng ngaïc nhieân vôùi söï bieán chuyeån laïi coøn ñoùn tröôùc söï bieán chuyeån aáy, chuaån bò ñaáy ñuû ñeå öùng phoù, gia coâng vaøo duøng söï bieán chuyeån cho lôïi chí cuûa loaøi ngöôøi.

Ngöôøi naøo thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp thì khoâng than phieàn khoâng sôï haõi tröôùc caùi gì ñöông cheát, ñaõ cheát: ngöôì vaät cheá ñoä, ngay caû traùi ñaát hay heä thoáng maët trôøi. Traùi laïi ta xem ñoù laø taát yeáu cho caùi gì ñöông soáng, ñöông tieán.

Ví duï nhö ta giaø ta cheát sau khi laøm troøn phaän söï ngöôøi daân, coù chaùu con xa gaàn noái nghieäp caùch maïng, thì coù thaéc maéc baên khoaên gì ? Töø vaät chaát voâ sinh ta sinh ra, roài ta trôû veà vôùi noù, coù gì laø sôï haõi vaø xoùt xa ? Cuõng ví duï Vieät Minh coâng lao vó ñaïi, 10 naêm chieán ñaáu anh duõng, nay ñeán luùc hoøa vaøo maët traän Lieân Vieät, ñoù laø moät ñieàu kieän laøm cho söï thoáng nhaát daân toäc caøng vöõng, khaùng chieán caøng mau ñeán thaéng lôïi, Vieät Minh laøm troøn nhieäm vuï lòch söû cuûa noù, khoâng coøn döôùi hình thaùi cuõ nöõa; coù gì laø tieác ?

Ngöôøi naøo thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp laïi caøng khoâng bi quan hoaûng hoát, thoái chí tröôùc moät löïc löôïng hung taøn, phaù hoaïi daõ man naøo ñang thònh haønh, ñöông traøn ngaäp caû thaûy; vì ta troâng thaáy caùi quaù trình, caùi “ñang trôû thaønh” cuûa noù, ta thaáy nhöõng ñieàu kieän dieät vong cuûa noù, ngay trong luùc noù coøn khoûe maïnh, coøn ñöôïc nhieàu ngöôøi xu phuï (nghieân cöùu thaùi ñoä cuûa coäng saûn, Vieät Minh, hoài Phaùp coøn raát maïnh hay hoài Ñöùc Nhaät ñöông ñaïi thaéng khaép AÙ Aâu).

Vaø ngöôøi thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp khoâng khinh mieät nhöõng maàm non, duø yeáu ôùt cuûa töông lai. Vì ta bieát chaéc raèng trong luùc ñoái phöông cuûa noù coøn maïnh hôn maø coù cô luøi daàn, luøi maõi, thì maàm non aáy coù cô tieán leân, tieán maõi. Ta laïi heát söùc phuø trôï cho maàm non tieán boä aáy mau leân; ta caên cöù söï haønh ñoäng cuûa ta vaøo söùc maïnh ñang leân aáy, duø coù taïm luøi, taïm thôøi thua, ta cöù tin vaøo söï phaùt trieån cuûa söï vaät baèng caùi maàm non aáy. (Nghieân cöùu taïi sao Ñaûng döïa vaøo giai caáp coâng nhaân, maëc daàu giai caáp naøy khoâng phaûi laø giai caáp ñoâng nhaát, coù hoïc thöùc nhaát hay coù tieàn cuûa nhaát).

Quan nieäm bieän chöùng laø quan ñieåm lòch söû, phöông phaùp bieän chöùng nghieân cöùu hieän töôïng trong quaù trình bieán chuyeån cuûa noù, khoâng thöøa nhaän caùi gì laø vónh haèng caû, chæ coù söï bieán chuyeån laø vónh haèng.

Caàn phaûi nhaän ñònh raèng caùi “quaù trình”, caùi “trôû thaønh” cuûa moïi söï vaät khoâng phaûi lung tung, voâ phöông höôùng, trôû thaønh baát cöù caí gì, maø ngöôïc laïi laø coù phöông höôùng, phöông höôùng ñoù laø söï phaùt trieån maëc daàu coù theå coù nhöõng ngaãu nhieân beà ngoaøi, nhöõng suït taïm thôøi.

Traùi ñaát ngaøy nay coù nhieàu ñieàu kieän cho söï soáng hôn tröôùc: baèng côù laø phaûi ñeán moät luùc naøo trong quaù trình bieán chuyeån cuûa noù thì töø voâ sinh vaät môùi phaùt sinh ra sinh vaät. Trong quaù trình bieán chuyeån cuûa sinh vaät thì ñôn baøo xuaát hieän tröôùc, sau môùi tôùi ña baøo, loaøi khoâng xöông soáng coù tröôùc loaøi coù xöông soáng, roát cuøng môùi ñeán loaøi coù vuù, loaøi ngöôøi. Ñoù laø moät soá tæ duï laáy trong töï nhieân giôùi ñeå chöùng minh söï phaùt trieån.

Coøn trong xaõ hoäi thì loaøi ngöôøi ñaõ baét ñaàu töø coâng xaõ nguyeân thuûy, vaø ngaøy nay, nhö ôû Lieân xoâ ñaõ böôùc nhöõng böôùc daøi vaøo chuû nghóa coäng saûn vaên minh, qua nhöõng cheá ñoä noâ leä, phong kieán, tö baûn. Caùc cheá ñoä noái tieáp nhau, caùi sau tieán hôn caùi tröôùc veà trình ñoä phaùt trieån cuûa söï saûn xuaát.

Söï phaùt trieån cuûa khoa hoïc töø thöôïng coå ñeán giôø, söï phaùt trieån cuûa trieát hoïc cuõng theá, ñeàu chöùng minh nhöõng böôùc tieán boä cuûa tö töôûng, leõ coá nhieân lòch söû ñaõ ghi nhieàu luùc ñình ñoán, nhieàu böôùc thoaùi nöõa; ví duï trong maáy theá kyû phong kieán taây aâu tröôùc thôøi Phuïc höng, hay ví duï nhö ôû Trung Quoác, nhaø Maõn Thanh coù giaät luøi xaõ hoäi Trung Quoác so vôùi nhaø Minh, ít nhaát laø trong luùc ñaàu. Hoaëc ôû Vieät Nam, söï xaâm laêng cuûa nhaø Minh coù laøm cho kinh teá, vaên hoùa ta thoaùi böôùc taïm thôøi. Nhöng quaù trình bieán chuyeån chung vaãn laø höôùng tôùi tröôùc, ñi leân cao hôn.

Coù ngöôøi ñaõ hoûi: vaäy moät taûng ñaù phaùt trieån theá naøo? Caàn phaûi traû lôøi raèng bieän chöùng phaùp laø quy luaät toång quaùt noù nghieân cöùu söï vaän ñoäng cuûa toaøn boä. Toaøn boä phaùt trieån, neáu trong toaøn boä ñoù, coù nhöõng cuïc boä bò tieâu huûy ñi vaø taïo thaønh ñieàu kieän cho toaøn boä phaùt trieån, thì caùi tieâu huûy kia cuõng laø moät maët, moät luùc cuûa söï phaùt trieån chung maø thoâi. Ñaù moøn, ñaù naùt, reã caây huùt chaát noù, noù nuoâi caây, caây coû nuoâi suùc vaät, suùc vaät laøm mieáng aên cho con ngöôøi, con ngöôøi phaùt trieån saûn xuaát, caûi taïo vuõ truï. Ñieàu aáy coù gì laø khoù hieåu ?

Coù ngöôøi khaùc hoûi: vaäy quy luaät Caùc-noâ (Carnot) veà “naêng löôïng truïy laïc” so vôùi bieän chöùng phaùp, thì caùi naøo ñuùng, caùi naøo sai ? Noùi raèng “taát caû ñeàu noùi chung laø phaùt trieån” laø traùi vôùi söï phaùt minh cuûa Carnot noùi raèng do naêng löôïng truïy laïc ñi maø moät ngaøy kia caû vuõ truï ñeàu “cheát laïnh”.

ÔÛ ñaây, caàn thöa raèng caùi keát luaän treân kia laø duy taâm, phaûn khoa hoïc, noù uûng hoä cho caùi thuyeát “taän theá “cuûa toân giaùo. Ngöôïc laïi, vôùi söï lo laéng sai laàm aáy, thì khoa hoïc ñaõ tìm thaáy raèng, neáu coù nhöõng heä thoáng maët trôøi, tinh tuù ñang suy taøn, ñaõ cheát, thì ngöôïc laïi coù nhöõng caùi khaùc ñang thaønh. Naêng löôïng maát ôû ñaây, tuï ôû nôi khaùc, kyø thaät khoâng maát vaøo ñaâu caû. Keát luaän duy taâm veà nguyeân lyù Caùc-noâ giöõa ñöôøng laïi gaëp caùi theâu deät cuûa teân vaät lyù hoïc phaùt xít laø Jordan (1946) teân naøy noùi leáu laùo raèng haén tìm thaáy nhöõng ngoâi sao töø hö voâ xuaát hieän ra vaø khi xuaát hieän thì phaùt ra naêng löôïng khoâng bieát töø ñaâu maø ñeán, do ñaâu maø coù. Moät beân laø noùi “taän theá”, moät beân laø noùi “saùng taïo” hai beân gaëp nhau.

Töø laâu, Leânin ñaõ daïy raèng vuõ truï laø voâ taän, maø moãi vi phaân töû cuûa vuõ truï cuõng laø voâ taän. Ngaøy nay hôn laø luùc naøo caû, quy luaät baûo toàn naêng löôïng, baûo toàn vaät chaát ñöôïc chöùng minh raát roõ. Vò chuû tòch vieän Haøn laâm khoa hoïc Lieân xoâ, oâng Vaviloáp coù vieát raèng:

“Ngaøy nay nhaø vaät lyù, nhaø hoùa hoïc, moãi nhaø chuyeân moân cuûa khoa hoïc töï nhieân, khi hoï giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà khoù khaên nhaát, phöùc taïp nhaát, nhö nhöõng vaán ñeà dính daùng vôùi söï phaù vôõ haït nhaân nguyeân töû, vôùi taùc duïng vuõ truï tuyeán, thì hoï luoânluoân öùng duïng quy luaät baûo toàn vaät chaát laøm tieâu chuaån caên baûn vaø quyeát ñònh. Hôn luùc naøo caû, nguyeân lyù baûo toàn vaät chaát laø kim chæ nam chaéc chaén nhaát ñeå veùn maøn bí maät cuûa töï nhieân.”

(Vavilop “Veà quy luaät Loâmoânoâsoáp”)

4/ - Quaù trình bieän chöùng: phuû ñònh caùi phuû ñònh:

Heâ-gen, Maùc, Angen nhieàu laàn duøng danh töø “phuû ñònh caùi phuû ñònh”. Trong quyeån “Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû “ Stalin khoâng nhaéc ñeán danh töø “phuû ñònh caùi phuû ñònh” nöõa, maø laïi duøng danh töø “ñaáu tranh giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi”. Chaéc raèng ñoù laø bôûi vì “phuû ñònh caùi phuû ñònh” trong töø ngöõ Heâ-gen (theo lôøi phaùn ñoaùn cuûa Angen) coù moät ngoaïi dieän muø môø, thaàn bí nöõa; noù laøm cho nhieàu ngöôøi khoù hieåu, phaûi boùc caùi voû muø môø thaàn bí ñoù ñi thì môùi thaáy roõ noäi dung chính xaùc cuûa “phuû ñònh caùi phuû ñònh”.

Vaäy “phuû ñònh caùi phuû ñònh” laø gì ?

Theo yù nghóa thoâng thöôøng thì phuû ñònh moät vaät gì, moät yù gì, laø tieâu huûy noù ñi, baùc boû noù ñi. Trong trieát hoïc bieän chöùng, töø Heâgen, “phuû ñònh” coù hai yù nghóa thoáng nhaát laïi, noù tieâu bieåu caùi quaù trình bieän chöùng. Phuû ñònh khoâng phaûi chæ laø boâi bô nöõa maø laø “giöõ laïi vaø vöôït qua”. Ví duï noùi: trieát hoïc duy vaät bieän chöùng laø söï phuû ñònh caùc thöù trieát hoïc coù tröôùc noù”. Noùi nhö theá laø noùi raèng trieát hoïc duy vaät bieän chöùng ñaõ laø moät taàng trieát hoïc cao hôn tröôùc, moät chaát trieát hoïc môùi hôn tröôùc; maø ñoàng thôøi noù bao goàm nhöõng öu ñieåm caên baûn cuûa caùc trieát hoïc tröôùc, giöõ laïi vaø vöôït qua laø theá. Jñanoáp noùi:

“Trieát hoïc Maùc laø söï phuû ñònh hoaøn toaøn nhaát vaø trieät ñeå nhaát cuûa nhöõng thöù trieát hoïc coù tröôùc noù. Phuû ñònh khoâng coù yù nghóa ñôn thuaàn vaø ñôn giaûn raèng:”khoâng”, phuû ñònh goàm coù yù nghóa tieáp noái, ñoàng hoùa, coâng taùc pheâ bình vaø hieäp nhaát thaønh moät caùi toång keát cao hôn”.

(Jñanoáp “Veà lòch söû cuûa trieát hoïc”)

Caû vuõ truï phaùt trieån theo caùi quaù trình bieän chöùng “phuû ñònh caùi phuû ñònh” nghóa laø caùi cuõ gaây ra caùi môùi, caùi môùi phaùt sinh töø trong caùi cuõ, caùi môùi goàm caùi cuõ maø cao hôn; caùi môùi laïi thaønh caùi cuõ khaùc, gaây ra caùi môùi khaùc v.v… cöù nhö theá maõi maø tieán.

Haït luùa bò gaø aên, bò traâu ñaïp naùt, ñoù laø phuû ñònh thöôøng, khoâng phaûi bieän chöùng; khoâng phaûi töï thaân bieán chuyeån cuûa haït luùa. Traùi laïi haït luùa ñöôïc gieo xuoáng ñaát öôùt, caây luùa phuû ñònh haït luùa, roài caây luùa sinh ra boâng luùa vôùi nhieàu haït hôn, theá laø boâng luùa phuû ñònh caây luùa. Moãi vaät, moãi hieän töôïng phuû ñònh hieän töôïng tröôùc, vaät tröôùc ñeå chôø ñeán löôït noù bò phuû ñònh.

Lòch söû cuûa quaû ñaát laø caû moät loaïi phuû ñònh caùi phuû ñònh. Lôùp ñòa chaát bò hao moøn, phaù vôõ ñeå thaønh ra lôùp ñòa chaát môùi; caùi môùi bò aáy hao moøn phaù vôõ ñi ñeå thaønh ra lôùp môùi hôn; roát laïi baây giôø ta coù nhöõng nuùi, ñoàng, soâng, baõi, nhöõng hoùa chaát cho thöïc vaät vaø ñoäng vaät phaùt trieån phong phuù voâ cuøng.

Lòch söû cuûa xaõ hoäi cuõng chöùng minh roõ caùi quaù trình bieän chöùng aáy. Laáy moät tæ duï: tö höõu cuûa thuû coâng, cuûa noâng daân bò ñaïi tö baûn vaø ñòa chuû “phuû ñònh” ñi; caùc anh chuû nhoû bò voâ saûn hoùa, taøi saûn taäp trung cuûa ñaïi tö baûn, ñaïi ñòa chuû ñöôïc döïng leân, roài taøi saûn taäp trung cuûa ñaïi tö baûn, ñòa chuû aáy bò phuû ñònh baèng caùch maïng voâ saûn, caùch maïng naøy toå chöùc cheá ñoä taøi saûn coâng coäng cuûa quoác gia hay taøi saûn coâng coäng kieåu noâng tröôøng hôïp taùc xaõ.”Boïn tòch thu bò tòch thu”. Aáy laø phuû ñònh caùi phuû ñònh.

Ta ñaõ noùi veà trieát hoïc, tæ duï ñoù chính laø “phuû ñònh caùi phuû ñònh” trong lónh vöïc tö töôûng.

Trong toaùn hoïc laø nôi caên cöù cuûa nhöõng ngöôøi phaûn ñoái bieän chöùng phaùp, nhaát laø trong toaùn hoïc cao caáp, ta vaãn thaáy roõ caùc taùnh bieän chöùng “phuû ñònh cuûa phuû ñònh”. Laáy vaøi tæ duï: soá nguyeân ñaõ ñöôïc ñaët ra vôùi nhöõng pheùp coäng, tröø, nhaân, chia. Trong söï duøng soá nguyeân aáy veà vieäc ño löôøng, ngöôøi ta gaëp moät trôû ngaïi lôùn: khi phaûi chia caùi soá nguyeân maø khoâng chia ñöôïc nhö 5:3 chaúng haïn. Khoâng chia ñöôïc maø phaûi chia, theá laø ngöôøi ta phuû ñònh caùi khaùi nieäm cuõ veà soá (khaùi nieäm veà soá nguyeân). Ngöôøi ta cho raèng 5 coù theå chia cho 3, raèng coù moät soá maø nhaân cho 3 thì thaønh 5, do ñoù, ngöôøi ta taïo ra phaân soá. Nhöng ngöôøi ta phaûi phuû ñònh caùi phuû ñònh aáy ñi ñeå cho soá phaân cuõng coù nhöõng tính chaát cuûa soá nguyeân, ngöôøi ta toång hôïp caû hai, phaân vaø nguyeân thaønh moät quan nieäm cao hôn laø soá höõu tæ. Cuõng nhö theá, vì phaûi tröø nhöõng soá khoâng tröø ñöôïc nhö : 3 – 5; ngöôøi ta phaûi phuû ñònh caùi quan nieäm cuõ veà soá (döông) taïo ra moät loaïi soá môùi (aâm), roài ngöôøi ta laïi ñi ñeán choã cho raèng loaïi môùi coù tính chaát cuõ, loaïi cuõ, ngöôøi ta toång hôïp laïi thaønh quan nieäm veà ñaïi soá (soá coù daáu). Roài, vì khai caên soá coù khi khoâng laøm ñöôïc (ví duï nhö ) ngöôøi ta taïo ra soá voâ tæ, soá voâ tæ phuû ñònh soá höõu tæ: voâ tæ vaø höõu tæ sau ñoù laïi ñöôïc toång hôïp trong quan nieäm giôùi haïn… Nguyeân phaân, döông, aâm, höõu tæ, voâ tæ ñeàu goïi laø soá thöïc; soá thöïc bò phuû ñònh thaønh ra coù soá aûo, roài thöïc vaø aûo ñöôïc toång hôïp laïi trong khaùi nieäm phöùc soá. Nhaéc laïi raèng khi taïo ra soá aûo, khoâng ai ngôø raèng sau naøy nhöõng haøm soá cuûa bieán soá aûo seõ laø moät khí cuï ñeå xaây döïng lyù luaän cho Maùc-xô-ven (Maxwell) veà ñieän hoïc, lyù luaän naøy ñöa ñeán thí nghieäm Heùc-sô (Hertz) vaø söï phaùt minh ra voâ tuyeán ñieän. Chuùng ta coù theå laáy voâ soá tæ duï ôû caùc phaàn cuûa toaùn hoïc, caøng leân cao caøng thaáy roõ. Angen ñöa ra tæ duï: a, ta phaûi phuû ñònh noù : -a; phuû ñònh caùi phuû ñònh aáy: -ax –a = a², caùi a² bao goàm a maø tieán leân moät taàng treân roài.

Angen noùi:

“Phuû ñònh cuûa phuû ñònh laø gì ? laø moät quy luaät phaùt trieån cuûa töï nhieân, lòch söû vaø tö töôûng, quy luaät raát toång quaùt, vaø chính vì leõ aáy maø coù moät phaïm vi raát roäng lôùn; nhö chuùng ta ñaõ thaáy, noù laø moät quy luaät, coù hieäu nghieäm trong ñoäng vaät, thöïc vaät, ñòa chaát hoïc, toaùn hoïc, lòch söû , trieát lyù”.

5/- Stalin noùi veà söï öùng duïng quy luaät bieán chuyeån trong lòch söû xaõ hoäi vaø trong haønh ñoäng thöïc tieãn cuûa Ñaûng:

“Neáu quaû raèng vuõ truï bieán chuyeån vaø phaùt trieån luoân luoân, neáu quaû raèng caùi söï tieâu tan cuûa caùi cuõ vaø phaùt sinh cuûa caùi môùi laø moät quy luaät phaùt trieån, thì roõ raøng raèng khoâng coù cheá ñoä xaõ hoäi “baát bieán”; tö höõu taøi saûn vaø söï boùc loät khoâng phaûi laø nguyeân taéc “vónh haèng” nöõa, khoâng coøn coù yù töôûng “vónh haèng”raèng noâng daân phaûi cuùi ñaàu tröôùc ñòa chuû, coâng nhaân phuïc tuøng tö baûn nöõa.

“Bôûi vaäy cho neân tö baûn chuû nghóa coù theå bò xaõ hoäi chuû nghóa thay theá, cuõng nhö trong thôøi cuûa noù, noù ñaõ thay theá cho cheá ñoä phong kieán.

“Bôûi vaäy, khoâng neân caên cöù söï haønh ñoäng cuûa mình vaø nhöõng giai caáp naøo khoâng coøn phaùt trieån nöõa, maø phaûi caên cöù vaøo nhöõng taàng lôùp xaõ hoäi naøo ñöông phaùt trieån vaø coù töông lai maëc daàu raèng nhöõng taàng lôùp aáy chöa phaûi laø löïc löôïng thoáng trò.

“Bôûi vaäy cho neân muoán khoûi sai laàm veà chính trò thì phaûi ngoù tôùi tröôùc chöù khoâng phaûi ngoù laïi ñaèng sau.”

(Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû ).

Töø ngaøy sau theá giôùi chieán tranh laàn thöù nhaát, luùc naøo giai caáp coâng nhaân Vieät Nam coøn laø moät lôùp ngöôøi raát ít, ít veà soá, ít veà hoïc, ít caû veà tranh ñaáu, Hoà Chuû tòch ñaõ troâng thaáy caùi löïc löôïng môùi aáy, caên cöù vaøo noù, chính vì theá maø Hoà Chuû tòch ñaõ thaønh coâng. Phuïc vuï giai caáp ñang leân, caên cöù vaøo noù, töùc laø ñaåy maïnh lòch söû tôùi tröôùc. Trong uy vuõ nhaát thôøi cuûa ñeá quoác Phaùp, cuûa boïn Nhaät, Ñöùc, cuûa Quoác daân Ñaûng Trung Hoa, chuùng ta ñaõ thaáy roõ caùi saép cheát cuûa chuùng noù. Ngöôïc laïi, coù moät soá ngöôøi laàm ñöôøng, khoâng phaûi vì kính phuïc, taùn thaønh chuùng noù ñaâu, maø vì khoâng nhaän xeùt moät caùch bieän chöùng, vì thaáy ngaøy nay khoâng thaáy ngaøy mai, thaáy caùi maïnh maø khoâng thaáy caùi yeáu naèm trong vaø tieán trong caùi maïnh laàm thôøi ñoù. Chuùng ta khoâng vöôùng víu quaù khöù, khoâng bò quaù khöù meâ hoaëc; chuùng ta ngoù thaúng ñeán töông lai caên cöù söï haønh ñoäng cuûa ta vaøo nhöõng löïc löôïng tieán boä, tin chaéc raèng chæ coù caùi gì luoân luoân tieán boä thì caùi aáy môùi laø voâ ñòch; chuùng ta luoân luoân tieán boä, chuùng ta laø voâ ñòch. Aùp duïng nguyeân lyù cuûa Stalin veà söï tranh ñaáu giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi, quy luaät cuûa söï phaùt trieån, chuùng ta maïnh daïn ñaáu tranh choáng löïc löôïng phaûn ñoäng nhö ñeá quoác, phong kieán, ñaåy lui noù, tieâu dieät noù, chuùng ta phaùt trieån cheá ñoä daân chuû nhaân daân laø caùi môùi, laø löïc löôïng tieán boä; chuùng ta cuõng maïnh daïn pheâ bình, töï pheâ bình, cöông quyeát söûa chöõa khuyeát ñieåm rôøi boû tö töôûng cuõ, taùc phong cuõ, vöùt khoâng tieác nhöõng caùi gì huû baïi, ñeå tieán boä luoân luoân, ñeå luoân luoân thu caøng nhieàu thaéng lôïi. Caùi gì ñuû cho ngaøy nay khoâng coøn ñuû cho ngaøy mai. Caàu tieán laø ñöùc tính cuûa ngöôøi caùch maïng. Caùi gì ñình ñoán thì caùi ñoù thoaùi boä, caùi gì thoaùi boä thì caùi ñoù seõ cheát. Töï maõn töï tuùc raát laø nguy hieåm. Caùi cuõ, söùc phaûn ñoäng, cuõng nhö bieán chuyeån nhö ta, song noù bieán chuyeån veà ñaèng sau; ta cuõng bieán chuyeån, song ta bieán chuyeån treân chieàu phaùt trieån, roát cuøng caùi höôùng tôùi tröôùc bao giôø cuõng hôn caùi höôùng giaät luøi thì söï thaéng lôïi cuûa ta khoâng coøn ñaùng nghi ngôø gì nöõa ñöôïc.

6. - Vaøi ñieàu caàn chuù yù khi öùng duïng luaät bieán chuyeån

Caàn phaûi chuù yù ñeán vaøi ñieåm sau ñaây veà maët phöông phaùp:

Moãi loaïi hieän töôïng coù caùi quaù trình bieán chuyeån cuï theå cuûa noù, coù caùch phuû ñònh rieâng cuûa noù. Cho neân khoâng theå troâng caùi quaù trình phaùt trieån cuûa loaïi hieän töôïng naøy vaøo loaïi hieän töôïng kia. Phaûi nghieân cöùu moät caùch cuï theå nhöõng quaù trình bieán chuyeån cuï theå cuûa töøng loaïi hieän töôïng (cheá ñoä xaõ hoäi, kinh teá, ñòa chaát, haït luùa, trieát lyù v.v…)

“Trong pheùp vi tích ngöôøi ta phuû ñònh moät caùch khaùc hôn laø khi töø nhöõng con soá, ngöôøi ta laäp thaønh nhöõng caên soá. Moãi loaïi vaät coù moät caùch phuû ñònh rieâng cuûa noù ñeå nhôø söï phuû ñònh ñoù maø phaùt trieån”

Angen

Noùi moät caùch khaùc, hoïc aâm giai chöa phaûi laø bieát ñaøn; bieát quy luaät phuû ñònh cuûa phuû ñònh, chöa phaûi laø bieát caùch phuû ñònh cuï theå trong moãi tröôøng hôïp. Gieo luùa khaùc, maø phuû ñònh veà trieát hoïc laïi khaùc, khoâng coù moät coâng thöùc “vaïn öùng”.

- Phöông phaùp bieän chöùng ñoøi hoûi ta ñöùng veà quan ñieåm lòch söû maø nghieân cöùu, nghieân cöùu moïi hieän töôïng trong quaù trình phaùt trieån, dieät vong cuûa noù, chuù troïng ñaëc bieät vaøo yeáu toá thôøi gian, vaøo söï ñaáu tranh giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi.

- Luoân luoân choáng laïi vôùi tö töôûng thuû cöïu, choáng laïi vôùi chuû nghóa giaùo ñieàu khoâ heùo. Phaûi bieát phaùt trieån tö töôûng theo ñieàu kieän môùi. Chæ coù chuû nghóa Maùc-Leâ laø khoâng bò chuû nghóa naøo vöôït qua, khoâng bò ai boû noù laïi sau, vì noù luoân luoân phaùt trieån, noù khoâng phaûi laø giaùo ñieàu, noù khoâng caàn ngaàn ngaïi gì maø söõa chöõa nhöõng coâng thöùc cuõ cho hôïp vôùi tình theá môùi: (maët traän phaûn ñeá 1930-1935 chuyeån thaønh maët traän bình daân 1936 – 1938 roài Vieät Minh, Lieân Vieät, v.v…).

Söï phuû ñònh, vöôït qua, toång hôïp, khaùc haún vôùi chuû nghóa chieát trung; chuû nghóa chieát trung löôïm ñaây moät tyù, löôïm ñoù moät tyù, coäng laïi khoâng ñaàu ñuoâi heä thoáng, thaønh moät moùn thoûa hôïp, khoâng phaûi laø moät taàng phaùt trieån cao hôn. Söï phaùt trieån, phuû ñònh caùi phuû ñònh, laø söï bieán chuyeån töø löôïng sang chaát, söï giaûi quyeát maâu thuaãn maø ta seõ thaûo luaän ñeán.

Chuùng ta ñaõ noùi raèng “phuû ñònh caùi phuû ñònh” laø moät quy luaät cuûa töï nhieân, xaõ hoäi, tö töôûng, töùc laø quy luaät cuûa haønh ñoäng, cho neân trong caùc laõnh vöïc coâng taùc haèng ngaøy, noù daét daãn ta, ta phaûi tuøy theo ñoù thì môùi ñaït ñöôïc thaéng lôïi. Tæ duï, trong vaên ngheä ta, coù luùc ta laøm baûn nhaïc, baøi ca baèng caùch gaït boû truyeàn thoáng nhaân daân cuõ, gaït boû tinh thaàn daân toäc trong aâm thanh, trong ñieäu muùa, thöù phuû ñònh aáy khoâng coù tính chaát xaây döïng, noù maát goác, noù khoâng bao goàm caùi cuõ trong luùc noù mang tính chaát môùi. Ngöôïc laïi, töø luùc maø, döôùi söï höôùng daãn cuûa Ñaûng, ta “phuû ñònh” ñuùng bieän chöùng, nghóa laø taïo ra moät chaát vaên ngheä môùi thích öùng vôùi ñieàu kieän xaõ hoäi môùi, maø ñoàng thôøi bao goàm, tieáp noái caùi cuõ, vöôït qua caùi cuõ cuûa daân toäc, thì nhaø vaên ngheä trong thaáy roõ trieån voïng saùng taùc cuûa mình, nhaân daân laïi thöôûng thöùc saâu saéc vaø nhieät thaønh neàn vaên ngheä caùch maïng.

3. - Luaät chaát löôïng hoã bieán

Stalin trình baày quy luaät chaát löôïng hoã bieán nhö sau:

“Traùi laïi vôùi sieâu hình hoïc thì bieän chöùng phaùp xem xeùt quaù trình phaùt trieån khoâng phaûi nhö moät quaù trình tröôûng thaønh ñôn giaûn, trong ñoù nhöõng söï bieán ñoåi veà löôïng khoâng keát thuùc baèng söï bieán ñoåi veà chaát bieän chöùng xem xeùt quaù trình phaùt trieån nhö laø moät söï phaùt trieån ñi töø nhöõng bieán ñoåi nhoû nhaët, laâu daøi ñeán nhöõng bieán ñoåi roõ reät, caên baûn, bieán ñoåi veà chaát; trong quaù trình ñoù, nhöõng bieán ñoåi veà chaát khoâng phaûi töø töø maø mau leï, ñoät khôûi, tieán baèng böôùc nhaûy voït, tieán töø moät traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc, nhöõng söï bieán ñoåi aáy khoâng phaûi laø töï do, voâ ñònh maø laø taát yeáu, nhaát ñònh: noù laø keát quaû cuûa söï tích tuïï nhieàu söï bieán ñoåi nhoû nhaët töø töø, veà löôïng.”

Vaø Stalin noùi veà ñaëc ñieåm cuûa phöông phaùp bieän chöùng chieáu theo quy luaät chaát löôïng hoã bieán naøy:

“Bôûi vaäy cho neân, phöông phaùp bieän chöùng nhaän xeùt raèng, khoâng theå xem quaù trình phaùt trieån nhö moät söï vaän ñoäng theo hình voøng troøn, khoâng phaûi laø chæ ñôn thuaàn ñi laïi con ñöôøng ñaõ ñi roài, maø phaûi xem quaù trình phaùt trieån nhö moät söï vaän ñoäng tieán boä, höôùng leân, nhö moät söï bieán ñoåi, töø theå chaát cuõ sang theå chaát môùi, nhö moät söï phaùt trieån ñi töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø thaáp ñeán cao”

Ñeå ñi saâu vaøo quy luaät bieän chöùng naøy, chuùng ta seõ chuù yù ñeán nhöõng vaán ñeà caên baûn sau ñaây:

1. Khoâng chaát naøo khoâng löôïng, khoâng löôïng naøo khoâng chaát:

Khi ta baøn ñeán löôïng vaø chaát, chuùng ta caàn nhaän ñònh döùt khoaùt raèng hai phaïm truø aáy dính lieàn vôùi nhau, khoâng taùch rôøi nhau. Khoâng theå coù löôïng maø khoâng coù chaát, cuõng khoâng theå coù chaát maø khoâng coù löôïng. Chaát vaø löôïng laø hai maët cuûa moät söï vaät. Ví duï: nhö khi ta noùi moät lít nöôùc thì moät lít laø löôïng, maø nöôùc laø chaát; moät baàu khoâng khí, moät baàu laø löôïng khoâng khí laø chaát.

Nhieàu nhaø tö töôûng sieâu hình cuûa tö baûn, nhö Beùc-son chaúng haïn, taùch rôøi löôïng vaø chaát. Cöù theo Beùc-son thì söï bieán chuyeån cuûa vaät chaát chæ laø söï bieán chuyeån veà löôïng, coøn söï bieán chuyeån cuûa tinh thaàn chæ laø söï bieán chuyeån veà chaát; caùi gì beân ngoaøi laø löôïng, caùi gì beân trong môùi laø chaát, chaát thì khoâng löôïng, löôïng thì khoâng chaát. YÙ kieán cuûa Beùc-son, laø nhö theá.

Khoûi phaûi thaûo luaän daøi, ai cuõng thaáy, cuõng bieát raèng khoâng ñôïi tôùi tinh thaàn môùi laø chaát: nöôùc, hôi, ñaù ñeàu laø chaát; trôøi laïnh nöôùc thaønh ñaù, trôøi noùng ñaù ra nöôùc, ñun nöôùc nöôùc thaønh hôi; ba chaát khaùc nhau. Hay laø phong kieán ñoå, tö baûn laäp; tö baûn ñoå, coäâng saûn leân, phong kieán, tö baûn, coäng saûn laø ba chaát khaùc nhau cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi.

Coøn tinh thaàn thì, naøo phaûi coù chaát khoâng, maø khoâng coù chaát löôïng? Caùi gì ñeo noù, caùi gì mang noù, noù caên cöù vaøo caùi gì? Tinh thaàn duy taâm cuûa oâng Beùc-son caên cöù vaøo caùi xaùc, khoái oùc, traùi tim, cuoäc soáng cuûa oâng Beùc-son; tinh thaàn ñôn sô cuûa con voi ñöôïc caùi xaùc to caùi ñuoâi nhoû cuûa con voi mang noù. Laøm chi coù caùi tinh thaàn vu vô treân khoâng trung?

Moät vuõ truï, neáu chæ laø soá löôïng, noù seõ töïa nhö moät môù tô voø, roái ren khoâng gì phaân bieät vôùi gì caû, khoâng soáng ñöôïc. Maø ta soáng ñöôïc, ta phaân bieät ñöôïc söï vaät, söï vaät phaân bieät vôùi nhau, chôù khoâng phaûi chæ coù caùi to caùi nhoû, caùi ít caùi nhieàu maø thoâi; thöïc ra thì caùi gì ra caùi aáy, nghóa laø coù chaát. Moät vuõ truï, neáu chæ laø chaát, seõ töïa nhö moät ñaùm söông muø ñaëc bieät, voâ hình, voâ daïng khoâng theå hieåu ñöôïc, khoâng cô caáu; maø vuõ truï coù cô caáu, ta hieåu noù ñöôïc, ño löôøng noù ñöôïc, nghóa laø noù coù löôïng.

Sôû dó nhaø tö töôûng tö baûn taùch rôøi chaát vaø löôïng, chaéc haún laø coù duïng yù laø ñeå laøm cho ngöôøi ta khoâng nhaän thaáy, khoâng troâng chôø, khoâng chuaån bò nhöõng söï bieán chuyeån veà chaát ôû trong caùi vuõ truï ñaày löôïng.

Theo J.P.Saùc (Sartre, nhaø trieát hoïc sinh toàn luaän cuûa thôøi ñeá quoác suy taøn) thì toaùn hoïc laø khoa hoïc cuûa soá löôïng vaø chæ cuûa soá löôïng maø thoâi; trong toaùn hoïc khoâng coù gì laø chaát, khoâng coù söï bieán ñoåi veà chaát. Cho neân theo Saùc, bieän chöùng phaùp coù theå ñuùng ôû caùc lónh vöïc naøo, chöù trong laõnh vöïc toaùn hoïc thì, vì coù löôïng maø khoâng coù chaát, neân khoâng coù söï bieán ñoåi veà chaát.

Leõ taát nhieân laø J. P. Saùc laàm. Sao trong toaùn hoïc laïi khoâng coù chaát. Coù chöù! Moät vaøi tæ duï ñôn giaûn nhö : daáu aâm vaø daáu döông, nhö trong 3 + 7 = 10, caùi 10 aáy ñaõ coù caùi gì khaùc hôn laø 3 coäng 7, thí duï nhö 3 vaø 7 khoâng chia chaün cho 2 ñöôïc, maø 10 thì chia chaün cho hai ñöôïc ; caùi hình ña giaùc vaø caùi hình voøng troøn, ña giaùc tieáp caän vôùi voøng troøn, bieán thaønh noù, maø ña giaùc vaø voøng troøn laø hai chaát khaùc nhau.

Khoâng theå truïc xuaát caùi chaát ra khoûi toùan hoïc ñöôïc ; ñoù laø chöa keå raèng nhöõng taàng phaùt trieån cuûa toùan hoïc töø moät ñöôøng ñeán quan nieäm moät veùc-tô ñaõ coù chaát löôïng khaùc nhau roài.

Toùm laïi, trong vuõ truï chaát vaø löôïng ñi ñoâi vôùi nhau, ñoù laø hai maët thoáng nhaát cuûa moät söï toàn taïi cuï theå.

Bôûi vaäy cho neân khi ta noùi “löôïng ñoåi thaønh chaát” laø ta muoán noùi raèng moät söï vaät töø traïng thaùi naøy bieán thaønh moät traïng thaùi khaùc, raèng söï tieäm tieán söï bieán ñoåi taêng tieán daàn daàn ñeán moät möùc ñoä naøo ñoù thì “moät soá löôïng naøo ñoù cuûa moät phaåm chaát naøo ñoù seõ bieán thaønh moät phaåm chaát khaùc vôùi moät soá löôïng khaùc” (ví duï hôn moät lít nöôùc ñaù bieán thaønh moät lít nöôùc loûng).

Ôû ñaây chuùng ta caàn ñính chính moät quan nieäm sai laàm veà coâng thöùc ñöông löôïng giöõa khoái löôïng vaø naêng löôïng (E = m × c² ) noùi cho ñuùng ñoù laø qui luaät töông quan giöõa khoái löôïng vaø naêng löôïng ; giöõa vaät chaát vaø söï vaän ñoäng luoân luoân ñi ñoâi vôùi nhau chöù khoâng phaûi laø ñöông löôïng giöõa hai beân, cuõng khoâng phaûi khoái löôïng bieán thaønh naêng löôïng, coâng thöùc aáy coù yù nghóa laø : khoái löôïng cuûa moät heä thoáng naøo ñoù bieán ñoåi thì coù moät söï bieán ñoåi nhaát ñònh cuûa naêng löôïng cuûa noù, vaø ngöôïc laïi heã coù söï bieán ñoåi cuûa naêng löôïng thì nhaát ñònh coù söï bieán ñoåi töông öùng cuûa khoái löôïng cuûa heä thoáng aáy.

Cho neân khoâng theå noùi “khoái löôïng bieán thaønh naêng löôïng” ñeå laøm moät tæ duï raèng ñoù laø chaát thaønh löôïng.

2. Tieäm tieán vaø ñoät bieán

Tieäm tieán laø söï bieán ñoåi töø töø, daàn daàn, lieân tuïc, töøng böôùc moät, chæ thay ñoåi baèng soá löôïng thoâi, maø phaåm chaát thì giöõ nguyeân nhö cuõ, hoaëc coù ñoåi chaát maø khoâng coù boäc phaùt, khoâng coù nhaûy voït. Tö töôûng sieâu hình thöôøng khoâng thaáy söï bieán ñoåi, vaø neáu thaáy söï bieán ñoåi thì chæ thaáy söï tieäm tieán maø thoâi. Hoï sôï ñoät bieán laém, hoï sôï söï bieán ñoåi mau leï, sôï bieán ñoåi töø theå chaát naøy vuøng trôû thaønh theå chaát kia. Neáu baát daéc dó maø tö töôûng sieâu hình ñuïng chaïm ngay vôùi söï ñoät bieán,bò baét buoäc phaûi caét nghóa caùi ñoät bieán thì hoï seõ cho raèng ñoät bieán laø hieän traïng baát thöôøng, ñaëc bieät, khoâng taát yeáu; ví duï nhö noù noùi raèng: caùch maïng Phaùp sôû dó noåi leân (1789-1793), ñaùnh ñoå nhaø vua laø vì Lu-y XVI vuïng veà, hay noùi sôû dó Caùch maïng thaùng Taùm ta thaønh coâng laø taïi Vieät Minh kheùo lôïi duïng cô hoäi.

Söï thaät thì söï ñoät bieán, söï bieán ñoåi veà phaåm chaát, phaù lieân tuïc, gaây giaùn ñoaïn, moät traïng thaùi naøy sang moät traïng thaùi khaùc, laø vieäc raát phoå bieán, taát yeáu.

a/ Trong töï nhieân giôùi: Theo lôøi cuûa Angen, töï nhieân laø ñaù thöû vaøng cuûa bieän chöùng phaùp; bieän chöùng trong tö töôûng phaûn chieáu bieän chöùng trong töï nhieân. Moãi ngöôøi coù hoïc khoa hoïc ít nhieàu ñeàu bieát raèng voâ soá kinh nghieäm cuûa daân, voâ soá thí nghieäm cuûa nhaø baùc hoïc, ñaõ chöùng thöïc raèng coù nhöõng haèng soá, khí ñieåm, baêng ñieåm, dung ñieåm trong vaät lyù hoïc, hoùa hoïc (ví duï O⁰ thì nöôùc thaønh ñaù, töùc baêng ñieåm, 100⁰ thì nöôùc thaønh hôi, töùc khí ñieåm; caùi möïc ñoä naøo maø moät kim khí chaûy ra nhö nöôùc ñoù laø dung ñieåm).

Quy luaät löôïng ñoåi thaønh chaát quyeát ñònh söï toàn taïi khaùch quan cuûa nhöõng haèng soá, nhöõng ñieåm bieán chaát ñaõ noùi treân. Tröôùc khi ñeán nhöõng ñieåm aáy thì söï bieán chuyeån laø töø töø, lieân tuïc, baèng soá löôïng (ví duï nhö caøng luùc caøng noùng nhöng nöôùc vaãn laø nöôùc), ñeán ñieåm kia (khí ñieåm) thì ñoäp moät caùi, nöôùc thaønh ra hôi, söï bieán ñoåi naøy goïi laø ñoät bieán, khoâng coøn lieân tuïc nöõa maø giaùn ñoaïn, khoâng coøn giöõ chaát cuõ nöõa maø ñoåi chaát. Coù söï ñoåi löôïng kia môùi coù söï ñoåi chaát naøy.

Trong vaät lyù hoïc, naêng löôïng bieán ñoåi töø hình thaùi naøy sang hình thaùi noï. Trong hoùa hoïc, söï bieán chaát laïi caøng thaáy roõ hôn nöõa; ví duï nhö veà loaïi acide maø thaønh cô caáu laø C, H vaø O thì tuøy theo söï bieán ñoåi soá löôïng cuûa C, H vaø O ta coù moät acide môùi:

CH₂0₂ = acide formique

C₂H₄0₂= acide aceùtique

C₃H₆O₂=acide propionique

Ta choàng chaát nhöõng khoái uranium 235 leân nhau 2, 3, 4, v.v… boãng ñeán moät soá löôïng uranium naøo nhaát ñònh thì taát caû ñeàu noå leân; ñoù laø “möùc noå”, ñoù laø möùc ñoät bieán, cho neân ngöôøi ta duøng nguyeân lyù naøy ñeå laøm bom nguyeân töû: moät quaû bom nguyeân töû goàm coù 2 khoái uranium 235 ôû 2 ñaàu, caùch nhau moät khoaûng troáng; ôû moät ñaàu, coù chaát noå vaø caùi moài; moài chaùy, chaát noå, ñaåy khoái uranium naøy ñuïng khoái uranium kia, 2 khoái ñuïng nhau tôùi hay quaù “möùc noå” thì bom nguyeân töû noå leân, toaùt ra söùc noùng baèng trieäu ñoä. Ñoù laø löôïng bieán chaát.

Trong caùc giôùi sinh vaät, söï bieán chaát cuõng roõ reät vaø phoå bieán, boû con truøng thuoác laù vaøo chai, noù laø chaát muoái (voâ sinh); boû chaát muoái aáy leân laù thuoác, noù trôû thaønh sinh vaät, aên haïi laù thuoác. Gaø meï aáp tröùng, ñeán möïc bao ngaøy ñoù, tröùng nôû thaønh gaø con. Ngöôøi giaø thì cheát; sinh töû ñeàu laø möùc ñoät bieán, bieán chaát, phaù lieân tuïc, gaây giaùn ñoaïn, keát quaû cuûa söï bieán ñoåi laâu daøi, lieân tuïc veà soá löôïng (soáng laâu, aáp noùng, theâm bôùt C, O, H, v.v…)

Hieän nay, ngöôøi ta bieát 96 nguyeân toá cuûa vuõ truï vaät chaát; ngöôøi ta bieát caùi soá ñieän töû quay chung quanh haït nhaân cuûa moät nguyeân töû naøo. Ñieän töû cuûa moät nguyeân töû thuoäc nguyeân toá naøy coù theå, vì aùp löïc nhaûy qua moät nguyeân töû khaùc, vaø khi thay soá ñieän töû nhö theá (ñoåi veà soá löôïng) thì nguyeân töû thuoäc nguyeân toá naøy bieán thaønh nguyeân töû thuoäc nguyeân toá kia. Baèng caùch nhaân taïo, ta coù theå gaây ra söï ñoåi loaïi, bôûi vì trong thieân nhieân coù söï ñoåi loaïi aáy, ta coù söùc ñoåi azote thaønh hydrogen “Trô ñaù hoùa vaøng” khoâng coøn laø caùi moäng nöõa, song laøm nhö theá thì vaøng aáy ñaét hôn vaøng ñaøo ôû döôùi ñaát, boøn ôû ngoïn suoái.

Noùi toùm laïi, trong töï nhieân giôùi, baát kyø ôû boä phaän naøo ta cuõng ñeàu thaáy söï bieán ñoåi töø löôïng qua chaát, söï ñoät bieán do tieäm tieán, do bieán ñoåi lieân tuïc, taêng hay giaûm soá löôïng maø ra, Angen traû lôøi cho nhöõng ai vöøa khoâng nhaän söï bieán chaát, vöøa cho söï bieán chaát laø thöôøng tình.

“Nhöõng ngöôøi naøo tröôùc kia xem söï bieán ñoåi töø löôïng sang chaát nhö laø thaàn bí sieâu hình, xa thöïc teá, thì ngaøy nay nhöõng ngöôøi aáy laïi coù theå tuyeân boá leân raèng: caùi ñoù coù gì laø laï ? Ñôn giaûn laém thoâi, vaø hoï cuõng noùi raèng hoï ñaõ aùp duïng quy luaät aáy töø laâu laém roài!

Tuy nhieân söï phaùt bieåu laàn ñaàu tieân ra moät quy luaät toång quaùt cuûa söï phaùt trieån trong töï nhieân, xaõ hoäi, vaø tö töôûng, ñeå noù ra vôùi moät hình thöùc phoå bieán thì söï phaùt bieåu aáy vaãn laø moät chaân lyù coù yù nghóa lòch söû quan troïng”

(F.Angen “veà vaán ñeà chaát löôïng”)

b/ Söï bieán ñoåi veà chaát trong toaùn hoïc

ÔÛ ñaây chuùng toâi muoán noùi rieâng veà toaùn hoïc ñeå phaûn ñoái baèng nhöõng baèng chöùng chaéc chaén nhöõng ai noùi raèng trong toaùn hoïc khoâng coù söï bieán ñoåi veà chaát. Ai ai ñeàu bieát ñöôøng baàu duïc bieán thaønh ñöôøng Parabole khi maø soá taâm sai cuûa noù baèng 1, roài soá taâm sai leân quaù 1 thì ñöôøng aáy laïi bieán thaønh hyperbole. Khaûo cöùu veà haøm soá ta thaáy raèng ñaïo haøm quaù 0 maø ñoåi daáu, thì haøm soá ñoåi chieàu bieán thieân cuûa noù, töùc laø ñoåi chaát moät caùch ñoät ngoät.

Hai haøm soá voâ haïn coâng vôùi nhau coù theå thaønh moät haøm soá höõu haïn. Pheùp tích phaân coäng nhöõng ñöôøng thaúng vôùi nhau thaønh moät ñöôøng cong. Trong pheùp coäng hai vectô, ta ñöôïc moät vectô khaùc phöông höôùng.

Nhöõng tæ duï bieán chaát trong toaùn hoïc cao caáp thì laïi caøng nhieàu hôn nöõa, song maáy tæ duï ñôn giaûn treân ñaõ ñuû chöùng minh raèng toaùn hoïc phaûn aûnh hieän thöïc khaùc quan thì khoâng theå khoâng phaûn aûnh theo kieåu cuûa noù söï bieán ñoåi töø löôïng sang chaát.

c. Trong khoa hoïc xaõ hoäi, Maùc noùi:

“ÔÛ ñaây cuõng nhö trong khoa hoïc töï nhieân, caùi quy luaät maø Heâ-gen ñaõ tìm thaáy vaø ñaõ trình baøy trong quyeån “luaän lyù” ñöôïc chöùng minh chaéc chaén: ñeán moät trình ñoä naøo ñoù thì nhöõng bieán ñoåi thuaàn tuùy baèng soá löôïng trôû thaønh nhöõng söï khaùc nhau veà phaåm chaát”.

Chuùng ta laáy vaøi tæ duï ñeå laøm baèng côù:

- Ta tieâu dieät sinh löïc ñòch, ñoàng thôøi taêng quaân cuûa ta, ñeán moät möïc naøo ñoù, theá quaân bình, theá caàm cöï giöõa ta vaø ñòch bò vôõ ñi, ta maïnh hôn ñòch, ñòch yeáu hôn ta, ta phaûn coâng, ñòch bò tieâu dieät. Muoán ñoåi caùi chaát thì ñaùnh vaøo caùi löôïng, ñoåi löôïng ñeán möïc naøo thì chaát phaûi ñoåi.

Khoâng phaûi luùc naøo cuõng coù theå toång phaûn coâng; noù laø keát quaû cuûa moät coâng trình laâu daøi goàm 2 nhieäm vuï, moät laø tieâu hao ñòch, hai laø theâm quaân ta, cho ñeán khi maát söï thaêng baèng.

- Noâng daân nhôø caùch maïng ñieàn ñòa maø coù moãi ngöôøi moät phaàn ñaát ñeå caøy. Tö höõu taäp trung cuûa phong kieán bieán thaønh tö höõu phaân taùn cuûa tieåu noâng ñoù ñaõ laø moät bieán chaát. Roài, trong quaù trình caùch maïng, khi coâng ngheä phaùt trieån khaù maïnh, ta giuùp ñôõ noâng daân hôïp laïi laïi thaønh coâng coäng noâng tröôøng (nhö ôû Lieân xoâ vaø nhieàu nöôùc daân chuû nhaân daân) thì kinh teá tieåu chuû, tieåu noâng trôû thaønh noâng nghieäp xaõ hoäi chuû nghóa; ñoù cuõng laø moät söï bieán chaát.

- ÔÛ xöù tö baûn, thuoäc ñòa, ñaïi ña soá noâng daân vaø tieåu tö saûn bò boùc loät, bò ngheøo, moãi naêm moät theâm ruùt cuøng, anh baàn noâng baùn ñaát, anh thuû coâng baùn coâng cuï, vaøo ñoàn ñieàn, haàm moû, thaønh ra coâng nhaân ñoù cuõng laø löôïng ñoåi thaønh chaát. Haèng ngaøy ta troâng thaáy söï bieán chaát ñau ñôùn aáy döôùi cheá ñoä thuoäc ñòa tröôùc ñaây.

- Phong traøo coâng noâng taêng tieán : baõi coâng leû teû, bieåu tình leû teû roài tôùi luùc toång baõi coâng, bieåu tình coù vuõ trang, tôùi möùc ñoät bieán: laøm khôûi nghóa caùch maïng voâ saûn chuyeân chính thay theá cho tö baûn chuyeân chính; ñoù laø bieán ñoåi veà chaát do söï bieán ñoåi veà löôïng (phaùt trieån cuûa tö baûn chuû nghóa, cuûa phong traøo nhaân daân).

- Trong taäp I, quyeån “Tö baûn luaän” Maùc ñaõ ñöa ra tæ duï sau ñaây veà söï bieán ñoåi töø löôïng sang chaát trong kinh teá hoïc: trong moät ngaønh coâng ngheä kia moät ngöôøi chuû coù voán, coù maùy, möôùn moät anh thôï, anh thôï laøm moãi ngaøy 8 giôø cho anh thôï, nghóa laø laøm 8 giôø thì saûn xuaát ra ñuû ñoàng löông maø chuû traû cho mình coøn 4 giôø sau nöõa thì anh thôï laøm ra thaëng giaù cho ngöôøi chuû. Neáu theá thì heã ngöôøi chuû kia muoán soáng moät ñôøi soáng baèng ñôøi soáng cuûa anh thôï, haún phaûi coù tieàn, coù khí cuï, coù nguyeân lieäu ñuû cho hai ngöôøi thôï laøm vieäc. Nhöng ta bieát raèng tö baûn khoâng muoán soáng baèng möïc soáng cuûa anh coâng nhaân, maø phaûi hôn vaø phaûi saûn xuaát taêng tieán leân (taùi saûn xuaát môû roäng) cho voán lôøi taêng tieán maõi. Ngöôøi chuû vôùi hai ngöôøi coâng nhaân nhö treân chöa phaûi laø tö baûn chính coáng. Muoán soáng baèng hai ñôøi soáng cuûa anh thôï vaø muoán ñeå ½ thaëng giaù vaøo voán kinh doanh, thì ngöôøi chuû phaûi ñuû tieàn, ñuû maùy, ñuû vaät lieäu ñeå möôùn 8 ngöôøi thôï; nghóa laø phaûi coù 4 laàn soá voán caàn duøng khi möôùn hai ngöôøi nhö tröôùc. Vaäy theo Maùc, khoâng phaûi heã coù baát cöù soá voán naøo cuõng thaønh tö baûn, soá voán phaûi ñöôïc tích luõy laïi ñeán möïc naøo ñoù thì moät soá voán môùi thaønh ra tö baûn, ngöôøi tieåu thuû môùi thaønh ra nhaø tö baûn.

Noùi toùm laïi, löôïng bieán thaønh chaát cuõng laø moät quy luaät phaùt trieån cuûa xaõ hoäi. Muoán tìm bao nhieâu baèng chöùng cuõng coù. Song ñieàu quan troïng chöa phaûi laø tìm baèng chöùng ñeå chöùng minh noù, ñieàu quan troïng laø nhaän ñònh raèng noù laø moät quy luaät cuûa haønh ñoäng thöïc tieãn.

3. -Nhöõng söï bieán ñoåi veà chaát maø khoâng nhaát thieát phaûi coù ñoät bieán

Söï bieán ñoåi cuûa löôïng thaønh chaát laø moät quy luaät chung cuûa vuõ truï. Nhöng khoâng neân maùy moùc maø töôûng raèng baát cöù nôi naøo, baát cöù luùc naøo,ñeàu coù ñoät bieán trong quaù trình phaùt trieån. Trong quaù trình löôïng ñoåi thaønh chaát, khoâng phaûi nhaát thieát phaûi coù söï “noå buøng”; song ôû nôi naøo duø khoâng coù ñoät bieán, khoâng coù noå buøng, cuõng coù söï bieán ñoåi töø löôïng qua chaát. Trong quyeån “baøn veà ngoân ngöõ hoïc” ñoàng chí Stalin noùi:

“Chuû nghóa Maùc daïy raèng söï bieán chuyeån cuûa moät ngoân ngöõ töø chaát cuõ sang chaát môùi, khoâng phaûi traûi qua moät ñoâät bieán, moät söï tieâu huûy ngoân ngöõ cuõ ñeå thaønh laäp moät ngoân ngöõ môùi, maø phaûi traûi qua moät söï tích tuï daàn daàn nhöõng yeáu toá cuûa phaåm chaát môùi, qua söï tieâu dieät laàn laàn nhöõng yeáu toá cuûa phaåm chaát cuõ.”

Phaûi traûi qua haøng traêm naêm bieán chuyeån thì moät ngoân ngöõ naøo ñoù môùi töø töø thaønh moät ngoân ngöõ môùi. Ñoàng chí Stalin cöïc löïc phaûn ñoái nhöõng ngöôøi naøo gaùn caùi ñoät bieán vaøo söï tieán daàn cuûa ngoân ngöõ: khoâng chæ trong ngoân ngöõ môùi theá; theo Stalin, söï ñoät bieán aáy “laø moät quy luaät taát yeáu cho moät xaõ hoäi chia thaønh giai caáp xung khaéc nhau; nhöng noù khoâng phaûi laø taát yeáu cho moät xaõ hoäi khoâng coù giai caáp xung khaéc”.

Tæ duï Caùch maïng thaùng 10 naêm 1917 laø moät söï ñoät bieán. Coøn xeùt trong quaù trình bieán chuyeån cuûa noâng nghieäp Lieân xoâ, khi noâng nghieäp tieåu noâng tieán leân noâng nghieäp xaõ hoäi chuû nghóa ñaïi quy moâ, thì söï bieán chuyeån aáy coù giaù trò baèng moät cuoäc caùch maïng. Caùch maïng aáy khoâng coù ñaùnh ñoå giai caáp naøy ñeå ñem giai caáp khaùc leân caàm quyeàn; noù laø moät cuoäc caùch maïng xaûy ra döôùi chaùnh quyeàn cuûa giai caáp voâ saûn. Theo yù ñoàng chí Stalin, sôû dó coù cuoäc caùch maïng raát quan troïng nhö theá maø khoâng coù “noå buøng”, ñoät bieán, , ñoå maùu nhö moät cuoäc khôûi nghóa voõ trang, vì ñoù laø moät cuoäc caùch maïng töø treân xuoáng, vì ñoù laø saùng kieán cuûa chaùnh quyeàn Xoâ-vieát coù ña soá noâng daân uûng ho. Döôùi chaùnh quyeàn Xoâ-vieát, Ñaûng naém vöõng quy luaät phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, kòp thôøi giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn, thì söï bieán chaát khoâng nhaát thieát phaûi traûi qua ñoät bieán, khoâng caàn coù baïo ñoäng gì nöõa. Vaø ngaøy nay, khi xaõ hoäi chuû nghóa chuyeån sang coäng saûn chuû nghóa, cuõng seõ khoâng coù ñoät bieán, noå buøng. Ngay ôû xöù ta thì khi cheá ñoä daân chuû nhaân daân chuyeån sang xaõ hoäi chuû nghóa, viø coù ba quyeàn cuûa giai caáp coâng nhaân, tuy seõ coù ít hay nhieàu söï ñaøn aùp ñoái vôùi löïc löôïng phaûn ñoäng trong nöôùc (ñieàu aáy khoâng theå naøo traùnh khoûi, vaø cuõng chaúng traùnh laøm gì) ta coù theå ñoaùn ñöôïc raèng seõ khoâng phaûi traûi qua cuoäc voõ trang khôûi nghóa naøo nöõa, chæ coù theå coøn nhieàu dòp vaát vaû choáng ngoaïi xaâm.

4/ -Daïng thöùc cuûa söï vaän ñoäng:

Qua nhöõng quy luaät bieän chöùng ñaõ ñöôïc trình baøy, ñaëc bieät laø luaät vaïn vaät bieán chuyeån vaø löôïng chaát hoã bieán, chuùng ta coù theå hieåu ñöôïc caùi daïng thöùc cuûa söï vaän ñoäng, ta coù theå bieåu hieän noù baèng moät ñöôøng naøo ? Taát nhieân khoâng phaûi laø moät ñöôøng ngay baèng phaúng; moät ñöôøng nhö theá khoâng toû ñöôïc söï phaùt trieån töø thaáp leân cao, töø ñôn giaûn ñeán phöùc taïp, töø traïng thaùi naøy sang traïng thaùi khaùc, Angen noùi:

“Khoa hoïc töï nhieân chöùng minh raèng, roát cuøng laïi, thì töï nhieân bieán hoùa moät caùch bieän chöùng, chöù khoâng phaûi laø sieâu hình, töï nhieân khoâng vaän ñoäng trong moät voøng troøn muoân thuûa, khoâng maõi maõi laáp ñi laáp laïi, maø , traùi laïi, töï nhieân coù moät lòch söû thaät söï”.

Vaäy chuùng ta cuõng khoâng theå bieåu hieän söï vaän ñoäng cuûa vuõ truï baèng moät voøng troøn, vì caùi voøng troøn nhaéc laïi caâu “thieân ñòa tuaàn hoaøn chu nhi phuïc thuûy”, voøng troøn khoâng toû ñöôïc söï phaùt trieån luoân luoân, taàng sau cao hôn taàng tröôùc duø coù nhöõng luùc döôøng nhö laäp laïi caùi cuõ. Thöïc teá thì töï nhieân, xaõ hoäi coù laäp laïi caùi cuõ ñaâu ? Coäng saûn vaên minh khaùc coäng saûn nguyeân thuûy, noù döïng treân moät taàng phaùt trieån raát cao cuûa löïc löôïng saûn xuaát maø thôøi nguyeân thuûy khoâng töôûng töôïng ñöôïc. Boâng luùa töø haït luùa, caây luùa maø ra, song noù laø caû moät boâng luùa, khoâng coøn laø caùi haït muøa tröôùc nöõa. Maáy giaùp thaønh moät chu kyø theo lòch Ñoâng phöông ta, nhöng neáu coù nhö theá ñi nöõa, trong chu kyø sau, quaû ñaát, maët trôøi, maët traêng ñaõ khaùc tröôùc ñi roài, coù hoaøn toaøn gioáng tröôùc ñaâu, tuy trong moät coõi ñôøi ngöôøi ta khoù beà nhaän thaáy söï ñoåi thay laâu daøi, raát laâu aáy ñöôïc. “Caàn, kieäm, lieâm, chính, chí coâng voâ tö” cuûa Hoà Chuû tòch ngaøy nay, veà hình thöùc, ñaâu phaûi laø môùi, nhöng noäi dung yù nghóa cuûa noù ôû thôøi daân chuû nhaân daân khaùc xa vôùi thôøi phong kieán.

Söï vaän ñoäng söï bieán chuyeån khoâng gioáng moät hình troøn, lòch söû khoâng phaûi ôû trong voøng luaån quaån.

Ñöôøng ngay tieán leân cuõng khoâng tieâu bieåu noåi söï vaän ñoäng, noù chöa toûû ñöôïc söï bieán chaát, nhöõng khuùc ngoaët cuûa lòch söû: ”Bieän chöùng cao hôn, phong phuù hôn, ñuùng hôn laø tieán hoùa luaän thoâng tuïc”.

Daïng thöùc vaän ñoäng gaàn nhaát vôùi noäi dung bieän chöùng phaùp laø ñöôøng xoaùy troân oác. Trong baøi “Luaän veà bieän chöùng phaùp “ Leânin noùi:

“Nhaän thöùc cuûa con ngöôøi khoâng phaûi tieán theo con ñöôøng thaúng, maø theo con ñöôøng cong, ñöôøng cong naøy tieáp caän vôùi ñöôøng xoaùy troân oác”.

Leânin theâm raèng :

“Hình troân oác khoâng toû thaät roõ raøng raèng trong söï laäp laïi (beà ngoaøi) ôû giai ñoaïn cao hôn coù söï ñi saâu hôn ñoái vôùi caùi cuõ.”

Noùi chung ñöôøng xoaùy troân oác chæ toû ñöôïc söï phaùt trieån, chæ toû ñöôïc nhöõng böôùc phaùt trieån leân taàng cao hôn (töïa nhö ta leân laàu coù khi ngoù thaáy nhö laø ta trôû laïi choã cuõ, kyø thaät ñaõ leân taàng treân) ñöôøng cong naøy goàm ñöôøng tieán thaúng (moãi ñoaïn cuûa ñöôøng cong coù theå xem nhö laø ñöôøng thaúng). Caùi môùi vöøa tieâu huûy caùi cuõ, vöøa bao goàm caùi cuõ, vöôït qua khoûi caùi cuõ, ñi ñeán phöùc taïp hôn, saâu saéc hôn: sinh hoaït khoâng tieâu dieät haún vaät chaát voâ sinh maø bao goàm noù. Cheá ñoä sau tieâu huûy cheá ñoä tröôùc, nhöng vaãn tieáp tuïc phaùt trieån caùi möùc tieán boä cuûa löïc löôïng saûn xuaát. Trong tö töôûng cuõng theá: lyù luaän veà nguyeân töû ngaøy nay tieán cao hôn, ñi saâu hôn lyù luaän veà nguyeân töû thôøi coå Hy-laïp. Giaùn ñoaïn vaø lieân tuïc ñöôïc bao goàm trong söï vaän ñoäng theo hình troân oác, voâ thuûy voâ chung.

5/ -Stalin noùi veàø söï öùng duïng luaät löôïng chaát hoã bieán trong lòch söû xaõ hoäi vaø trong hoaït ñoäng thöïc tieãn cuûa Ñaûng:

“Neáu quaû söï bieán chuyeån töø töø veà soá löôïng sang bieán chuyeån mau leï veà phaåm chaát laø quy luaät cuûa söï phaùt trieån thì roõ raøng laø cuoäc caùch maïng cuûa giai caáp bò aùp böùc laø moät hieän töôïng hoaøn toaøn taát nhieân, khoâng traùnh khoûi.

Bôûi vaäy cho neân, söï bieán chuyeån töø tö baûn chuû nghóa sang xaõ hoäi chuû nghóa vaø giaûi phoùng giai caáp coâng nhaân khoûi aùch tö baûn, coù theå thöïc hieän khoâng phaûi baèng söï bieán ñoåi chaàm chaäm, khoâng phaûi baèng nhöõng söï caûi löông maø chæ coù theå baèng moät söï bieán ñoåi veà phaåm chaát cuûa cheá ñoä tö baûn, baèng caùch maïng

Bôûi vaäy cho neân, muoán khoûi maéc phaûi sai laàm veà chính tri thì phaûi laø ngöôøi caùch maïng chôù khoâng phaûi laø ngöôøi caûi löông.”

(Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû )

Ngöôøi caùch maïng, ngöôøi aùi quoác taùn döông khôûi nghóa cuûa nhaân daân, taùn döông baïo löïc caùch maïng; coù phaûi laø vì hoï khaùt maùu ñaâu? Coù phaûi vì hoï khoâng muoán hoøa bình ñaâu? Traùi laïi vì loøng nhaân cuûa hoï roäng lôùn bao quaùt caû nhaân loaïi nhö chuû nghóa ñaïi ñoàng cuûa hoï. Hoï phaûn ñoái caùi “traät töï” döïng treân xöông maùu cuûa ña soá con ngöôøi. Hoï quyeát laäp traät töï môùi, coâng baèng hôn, vaø muoán ñi ñeán ñoù thì khoâng theå khoâng theo quy luaät phaùt trieån chung cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi, quy luaät löôïng bieán thaønh chaát. Nhöõng cuoäc voõ trang khôûi nghóa cuûa daân, cuoäc khaùng chieán laâu daøi cuûa ta chaúng nhöõng coù caên cöù trong loøng ngöôøi, trong chính nghóa, maø cuõng coù caên cöù trong quy luaät toång quaùt vaø töï nhieân cuûa vuõ truï.

Ñaûng caùch maïng khoâng phaûn ñoái söï caûi löông, chæ phaûn ñoái chuû nghóa caûi löông. Söï caûi löông cuûa ngöôøi caùch maïng chuû tröông laø söï tieäm tieán, laø ñoäng vieân nhaân daân tranh ñaáu ñoøi quyeàn lôïi thieát thöïc trong khuoân khoå cuûa cheá ñoä cuõ, giaùc ngoä nhaân daân, ñoaøn keát nhaân daân, ñaåy maïnh ñaáu tranh tôùi tröôùc, vaø tôùi möïc naøo ñoù thì coù khôûi nghóa cöôùp chaùnh quyeàn, bieán ñoåi cheá ñoä phong kieán thöïc daân thaønh cheá ñoä daân chuû nhaân daân (ñoät bieán, löôïng ñoåi thaønh chaát). Chuùng ta caøng khoâng phaûn ñoái maø laïi chuû tröông söï caûi caùch daàn daàn , söï tieäm tieán, moät khi nhaân daân ñaõ naém ñöôïc chính quyeàn; ví duï nhö caûi caùch noâng thoân cuûa ta ñöông thöïc hieän. Soá nhieàu caûi caùch tích tuï laïi (chia ruoäng cuûa ñeá quoác, Vieät gian, chia coâng ñieàn coâng thoå, giaûm toâ töùc, khuyeán khích khai hoang, phaùt ñoäng quaàn chuùng, caûi caùch ruoäng ñaát,v.v…) seõ ñöa ñeán moät chaát môùi cuûa noâng thoân; ruoäng ñaát hoaøn toaøn veà tay cuûa noâng daân, caùch maïng ñieàn ñòa hoaøn thaønh, giai caáp ñòa chuû khoâng coøn, taøi saûn phong kieán bò tieâu dieät.

Ñaûng caùch maïng cöïc löïc phaûn ñoái chuû nghóa caûi löông, duø laø quoác gia caûi löông hay xaõ hoäi caûi löông; vì boïn naøy laáy caûi löông laøm muïc ñích; vì hoï ru nguû quaàn chuùng; vì caûi löông cuûa hoï coù taùc duïng cuûng coá cheá ñoä cuõ; vì hoï phaûn ñoái cheá ñoä môùi, cao hôn. Boïn giaëc Phaùp vaø buø nhìn hieän nay aàm yõ xung quanh söï caûi caùch noâng thoân cuûa chuùng, khoâng ngoaøi muïc ñích tranh thuû quaàn chuùng vôùi phe khaùng chieán, khoâng ngoaøi muïc ñích löøa bòp ñeå baûo toaøn tính maïng cuûa thöïc daân, baûo toaøn cheá ñoä thuoäc ñòa. Caûi löông aáy laø phaûn ñoäng, phaûi phaûn ñoái noù, cöông quyeát phaûn ñoáùi noù.

Hieåu bieän chöùng phaùp thì khoâng coøn nghi ngôø taùc duïng cuûa caùch maïng laø taát yeáu, vaø hieåu bieän chöùng phaùp thì khoâng coøn höõng hôø vôùi caùch maïng. Caùch maïng laø toát ñeïp. Caùch maïng caàn söï ñöôïc söï goùp söùc cuûa moïi ngöôøi, tích tieåu thaønh ñaïi. Söï bieán chaát, cuoäc caùch maïng chæ coát heã thaønh coâng baèng söï coäng laïi söùc löïc, coâng lao cuûa voâ soá con ngöôøi tieán boä. Cho neân ngöôøi caùch maïng troâng thaáy söï bieán ñoåi lôùn, chuaån bò noù maø ñoàng thôøi khoâng heà khinh reû söï bieán ñoåi nhoû, khoâng heà khinh reû nhöõng coâng taùc vaän ñoäng leû leû, töøng phaàn; thích caùch maïng maø khinh thöôøng vieäc nhoû nhaët haèng ngaøy thì khoâng phaûi laø caùch maïng nöõa hay chæ laø “caùch maïng” ôû loã mieäng maø thoâi. Muoán ñoåi chaát maø khoâng muoán taêng löôïng thì ñoåi laøm sao? Muoán toång phaûn coâng maø khoâng chòu gaùnh töøng gaùnh gaïo ra tieàn tuyeán, khoâng chòu ñoùng ñuû ñoùng mau soá thueá cuûa cöûa haøng mình thì laáy löôïng ôû ñaâu ñeå ñoåi thaønh chaát môùi ? Cho neân Hoà Chuû tòch thöôøng baûo: khoâng phaûi hoûi “chöøng naøo toång phaûn coâng” maø neân töï hoûi “toâi ñaõ laøm gì ñeå goùp phaàn tieán ñeán toång phaûn coâng”

6. Löôïng bieán thaønh chaát laø moät quy luaät cuûa haønh ñoäng:

Cöù theo caùc chæ giaùo cuûa Stalin thì löôïng chaát hoã bieán roõ laø moät quy luaät cuûa haønh ñoäng; chaúng nhöõng haønh ñoäng veà maët chính trò maø veà nhieàu phöông dieän khaùc nöõa.

Trong nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù, soá löôïng laø nhöôïc ñieåm cuûa chaát löôïng. Cho neân muoán ñoåi chaát thì haõy daäp vaøo löôïng: ñun nöôùc, nöôùc soâi; muoán hoaøn toaøn tieâu dieät ñòch, muoán chuyeån sang toång phaûn coâng thì tröôùc tieân phaûi tieâu dieät sinh löïc ñòch, goùp thaéng nhoû thaønh thaéng to. Ngöôøi mình noùi “goùp gioù thaønh baõo”.

Muoán caûi taïo tö töôûng, phaûi chænh huaán, chænh huaán phaûi baét ñaàu hoïc taäp, hoïc taäp caøng tieán leân ñeán moät luùc naøo môùi coù theå toång kieåm thaûo, thì seõ ra chaát môùi; baèng toång kieåm thaûo moät caùch ñoät ngoät thì khoù coù keát quaû, hay baèng cöù maõi maõi pheâ bình laët vaët thì cuõng khoù coù chaát môùi, khoù tieán leân taàng cao hôn veà tö töôûng.

Moät lính Phaùp maïnh hôn moät ñoäi vieân Vieät Nam, 10 lính Phaùp may ra baèng 10 ñoäi vieân Vieät Nam; 100 lính Phaùp thua 100 ñoäi vieân Vieät Nam; söï reøn luyeän veà tinh thaàn cuûa moät ñoäi vieân, söï huaán luyeän kyõ thuaät tính, ñoaøn theå tính, goùp nhieàu ngöôøi thaønh moät ñôn vò coù söï chuyeån bieán chaát löôïng laø nhö theá.

Muoán bieán caûi moät vaät gì caàn bieát roõ ñieåm bieán chaát cuûa noù, ñieåm khuûng hoaûng cuûa noù, ñeå chuaån bò caùi phuùt naøo maø theâm moät gioït nöôùc thì coác nöôùc traøn ra. Chöa ñeán möïc aáy thì chöa thaønh coâng ñöôïc.

Döôùi aùp löïc thöôøng, nöôùc phaûi ñeán 100⁰ môùi thaønh hôi; moãi thöù khoâng khí bò eùp phaûi ñeán möïc naøo ñoù môùi thaønh ra nöôùc. Gaø aáp 10 ngaøy, ñaäp tröùng aáy ra thì tröùng aáy phaûi vaát ñi hay aên ñi, gaø con chöa ñuû thaønh hình. Trong xaõ hoäi, trong lòch söû, phaûi ñeán trình ñoä naøo cuûa phong traøo quaàn chuùng môùi khôûi nghóa cöôùp chính quyeàn ñöôïc; sôùm thì hoûng, muoän cuõng hoûng, cho neân, troâng vaøo ñoù môùi thaáy roõ vai troø cuûa laõnh tuï trong nhöõng giai ñoaïn quyeát lieät nhaát cuûa caùch maïng: trong chieán dòch ñöôøng soá 4 (1950) neáu sau cuoäc coâng haõm Ñoâng kheâ ñeâm thöù nhaát khoâng thaønh coâng maø ta thoâi, ta khoâng theâm moät kyø taán coâng ñeâm sau nöõa thì khoâng laáy ñöôïc Ñoâng kheâ. Ta bieát chaéc raèng haï Ñoâng kheâ thì caû traän tuyeán bieân giôùi cuûa ñòch phaûi ñoå. Ta taán coâng Ñoâng kheâ ñeâm thöù 2, laáy Ñoâng kheâ, Cao baèng coâ laäp ruùt lui, Thaát kheâ ñi ñoùn. Ta tieâu dieät taát caû 2 binh ñoaøn. Caû phoøng tuyeán bieân giôùi cuûa ñòch suïp töø Laïng sôn ñeán Laøo cai, khoâng keå Hoøa bình. Trong phaïm vi moät chieán dòch, ñoù laø bieát öùng duïng luaät chaát löôïng hoã bieán. Khoâng phaûi ñaây laø aên may ruûi, ñaây laø tính tröôùc, tính theo quy luaät bieän chöùng phaùp trong chieán tranh. Ta haõy troâng laïi cuoäc caùch maïng thaùng 8 thì caøng thaáy roõ hôn nöõa, raèng khi Ñaûng coäng saûn Ñoâng döông ñi toå chöùc töøng xaõ, töø nhaø maùy, töøng ñôn vò du kích vaän ñoäng töøng cuoäc choáng nhoå luùa troàng ñay, töøng cuoäc phaù kho chia thoùc, v.v… ñoù laø tích thieåu thaønh ña ñeå ñi ñeán bieán chaát, ñeán caùch maïng. Trung haï tuaàn thaùng 8 naêm 1945, möùc ñoä ñoät bieán ñeán; Ñaûng thaáy roõ, neân toång khôûi nghóa kòp thôøi, kòp thôøi neân thaéng lôïi. Neáu sôùm thì Nhaät coøn quaù maïnh, neáu treã thì Anh vaø Quoác daân Ñaûng Trung Quoác ñaõ keùo quaân vaøo roài, sôùm hôn ñieåm ñoät bieán hay treã hôn thì gaây ñoät bieán seõ thaát baïi. Khoa hoïc chính trò nhôø bieän chöùng duy vaät maø chính xaùc khoâng keùm gì khoa hoïc töï nhieân.

Cuõng nhö theá, phaûi ñeán möïc naøo ñoù cuûa söï chuaån bò tö töôûng vaø chính trò môùi laøm caûi caùch ñieàn ñòa trieät ñeå, baèng chöa thì hoûng, muoän cuõng hoûng; phaûi ñeán möïc phaùt trieån naøo ñoù cuûa coâng ngheä cuûa trình ñoä toå chöùc noâng daân môùi coâng coäng hoùa ñöôïc noâng nghieäp. Ñoù laø nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn maø chæ coù caên cöù vaøo bieän chöùng phaùp môùi thoâng suoát ñöôïc, giaûi quyeát ñöôïc.

Trong giôùi khoa hoïc töï nhieân cuûa Lieân xoâ, nhaø baùc hoïc caên cöù vaøo tinh thaàn cuûa quy luaät löôïng chaát hoã bieán maø taïo ñöôïc nhöõng gioáng loaøi môùi, söûa ñoåi hoaøn caûnh, taêng cöôøng dinh döôõng, chuyeån bieán gioáng loaøi trong nhieàu ñôït, ñeán möïc naøo ñoù cuûa söï bieán chuyeån thì naûy sinh ra gioáng loaøi môùi, roài coá ñònh caùi gioáng, caùi chaát môùi aáy. Tö töôûng thaàn bí veà söï khoâng theå “bieán chuûng” ñöôïc, tö töôûng aáy ñaõ bò ñaùnh ñoå; con ngöôøi cöôùp quyeàn cuûa taïo hoùa ñaõ töø laâu maø nhaát laø töø nay.

Cuoái cuøng phaûi caån thaän xem xeùt chaát löôïng; chôù nhaàm laãn chaát naøy vôùi chaát khaùc; moät nöôùc nhö nöôùc Anh, coù luùc coù Chính phuû “Lao ñoäng”, thöïc hieän nhieàu loaït quoác höõu hoùa coâng ngheä, nhaø baêng, vaän taûi v.v… thöïc ra khoâng coù gì laø xaõ hoäi chuû nghóa, chöa coù söï bieán chaát, chöa coù ñoät bieán bôûi vì boä maùy nhaø nöôùc cuõ coøn y nguyeân; xöù aáy chæ laø tö baûn chuû nghóa maø thoâi. Ngöôïc laïi, nhö Stalin ñaõ chæ roõ, ñöøng thay caùc coâng coäng noâng tröôøng ôû Lieân xoâ hoài 1929-1930, thieáu maùy moùc taân thôøi, trong ñoù noâng daân coøn coù cuûa rieâng, coøn chia muøa maøng, v.v… maø khoâng nhaän ñuùng caùi tính chaát xaõ hoäi chuû nghóa cuûa noâng tröôøng aáy. Nhaän ñònh sai caùi chaát, caùi thöïc chaát thì khoâng theå coù haønh ñoäng ñuùng ñeå chuyeån löôïng thaønh chaát ñöôïc, ngöôïc laïi seõ bò rôi vaøo caùi hoá caûi löông (xaõ hoäi ñeä nhò) hay phaûn caùch maïng (boïn Troât-kyùt).

4.- Luaät maâu thuaãn thoáng nhaát

Stalin trình baày luaät maâu thuaãn thoáng nhaát sau ñaây:

“Traùi laïi vôùi sieâu hình hoïc, thì bieän chöùng phaùp xuaát phaùt töø quan ñieåm naøy laø nhöõng söï vaät, hieän töôïng ñeàu bao goàm maâu thuaãn noäi taïi, bôûi vì chuùng noù coù moät phía tieâu cöïc vaø moät phía tích cöïc, moät quaù khöù vaø moät töông lai, taát caû ñeàu coù nhöõng yeáu toá ñöông tieâu dieät vaø nhöõng yeáu toá ñang phaùt trieån, söï ñaáu tranh giöõa nhöõng maâu thuaãn aáy, söï ñaáu tranh giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi, giöõa caùi ñang cheát vaø caùi ñang tieán, laø noäi dung cuûa quaù trình phaùt trieån, cuûa söï bieán chuyeån cuûa soá löôïng sang bieán chuyeån cuûa phaåm chaát.”

Coøn veà phöông phaùp bieän chöùng caên cöù vaøo quy luaät bieän chöùng ñaõ ñöôïc trình baøy, thì Stalin noùi raèng:

“Bôûi vaäy cho neân phöông phaùp bieän chöùng nhaän ñònh raèng, quaù trình phaùt trieån töø caáp döôùi leân caáp treân, khoâng phaûi laø xaûy ra trong söï tieán hoùa ñieàu hoøa cuûa caùc hieän töôïng, maø xaûy ra baèng caùch phôi baøy caùc maâu thuaãn baûn thaân cuûa söï vaät, cuûa hieän töôïng, baèng söï ñaáu tranh giöõa nhöõng xu höôùng töông phaûn ñöông taùc ñoäng treân cô sôû cuûa nhöõng maâu thuaãn aáy.

(Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû )

1. Sieâu hình hoïc khoâng thöøa nhaän maâu thuaãn:

Sieâu hình hoïc khoâng thöøa nhaän maâu thuaãn; ñaõ laø vaät gì thì laø vaät aáy, khoâng theå vöøa coù vöøa khoâng. Thöïc ra neáu ngöôøi ta xem xeùt söï vaät trong traïng thaùi tónh, maø khoâng xem xeùt noù trong traïng thaùi ñoäng, thì taát nhieân phaûi ñi ñeán keát luaän “khoâng maâu thuaãn”. Neáu toâi laø toâi, khoâng giaø ñi, khoâng treû laïi; thì caàn gì tìm maâu thuaãn, song neáu xem xeùt “toâi” trong quaù trình sinh tröôûng, laõo, töû, thì phaûi thaáy raèng trong caùi soáng cuûa toâi, ngay trong luùc toâi soáng, coù nhöõng yeáu toá gì noù daét ñeán caùi cheát taát nhieân, leõ soáng vaø leõ cheát toàn taïi ñoàng thôøi vôùi nhau, duy, trong luùc ñoù, leõ soáng maïnh hôn caùi cheát, thì toâi lôùn leân, leõ cheát maïnh hôn caùi soáng, thì toâi giaø xuoáng, giaø xuoáng ñeán ngaøy cheát. Vaäy neáu khoâng thöøa nhaän maâu thuaãn noäi taïi cuûa moïi söï vaät thì söï nghieân cöùu söï vaät trong traïng thaùi tónh taïi sieâu hình naøy seõ daét ñeán sieâu hình kia.

Angen noùi:

“Coøn ngôø vöïc gì nöõa, neáu ta nhaän xeùt söï vaät nhö tónh vaø cheát, moãi vaät rieâng reõ, caùi naøy keá caùi noï, caùi noï sau caùi kia, thì ta seõ khoâng ñuïng phaûi maâu thuaãn naøo trong söï vaät aáy caû… Söï vaät seõ khaùc ñi neáu ta nhaän xeùt söï vaät trong quaù trình vaän ñoäng cuûa noù, trong söï thay ñoåi cuûa noù, trong söï sinh hoaït cuûa noù, trong taùc ñoäng qua laïi giöõa vaät naøy vôùi vaät khaùc, thì ôû ñoù chuùng ta seõ thaáy ngay nhöõng maâu thuaãn. Vaäy ñaây laø maâu thuaãn khaùch quan nhö “coù xöông vaø coù thòt” trong caùc söï vaät, trong caùc hieän töôïng”.

Neáu phöông phaùp sieâu hình gaëp phaûi söï maâu thuaãn khaùch quan, thì noù seõ khoâng hieåu gì caû, noù seõ tìm caùch ñeå khoâng thaáy “maâu thuaãn” hay neáu phuû nhaän khoâng ñöôïc thì noù seõ noùi raèng khoa hoïc baát löïc. Song töï nhieân vaø xaõ hoäi ñaày daãy nhöõng maâu thuaãn khaùch quan; theá thì, neáu phuû nhaän maâu thuaãn, seõ khoâng coøn coù khoa hoïc nöõa. Sieâu hình hoïc ñi vaøo ngoõ beá taéc.

Trong taäp “buùt kyù” Leânin coù nhaän thaáy raèng Kaêng vôùi nhöõng maâu thuaãn cuûa lyù trí, laø moät ñieåm noái lieàn vôùi trieát hoïc ngaøy nay. Nhöng Leânin cuõng noùi theâm raèng, Kaêng sai laàm ôû choã oâng ta töôûng raèng chæ coù boán caùi maâu thuaãn maø thoâi, kyø thaät trong taát caû caùc khaùi nieäm ñeàu coù söï thoáng nhaát cuûa nhöõng söï vaät ñoäng traùi ngöôïc nhau.

Ñöøng töôûng raèng bieän chöùng phaùp thöøa nhaän baát cöù maâu thuaãn naøo. Maâu thuaãn veà hình thöùc laø sai laàm. Ví duï trong moät baøi dieãn vaên: treân noùi raèng thöïc daân laø aùp böùc, boùc loät, xaáu; döôùi laïi keát luaän raèng thöïc daân töï thuû tieâu, ñeá quoác trao traû ñoäc laäp daân toäc, baûo veä neàn ñoäc laäp aáy, ñoù laø maâu thuaãn luaän lyù, ñoù laø sai laàm. Hay ví duï Jeùsus laø ngöôøi, laø thaàn, laø cha, laø con, cha cuûa con aáy maø con aáy laïi laø cha cuûa con aáy; ñoù laø maâu thuaãn luaän lyù khoâng thöøa nhaän ñöôïc, vì noù sai laàm meâ hoaëc. Ñöùng veà maët naøy thì bieän chöùng phaùp taùn ñoàng vôùi luaän lyù hình thöùc, vaø hôn ai caû, bieän chöùng öùng duïng luaät ñoàng nhaát cuûa luaän lyù hình thöùc, khoâng boài boå luaät ñoàng nhaát aáy. Ngöôøi theo phöông phaùp bieän chöùng khoâng maâu thuaãn vôùi mình maø tieàn haäu nhaát trí.

Laïi ñöøng töôûng raèng baát cöù maâu thuaãn khaùch quan naøo cuõng thuoäc vaøo phaïm truø “maâu thuaãn bieän chöùng”. Nhaø baùc hoïc Anh, oâng Han-ñan, trong quyeån “Chuû nghóa Maùc vaø khoa hoïc” chöùng toû raèng oâng chöa hieåu roõ chuû nghóa Maùc vaø bieän chöùng phaùp Maùc-xít khi oâng ñöa tyû duï “caùi cöùng caùi meàm” laøm baèng cho maâu thuaãn thoáng nhaát. Neáu quaû nhö Han-ñan noùi thì caùi xanh caùi ñoû, caùi vuoâng caùi troøn cuõng laø maâu thuaãn thoáng nhaát nöõa sao ? Chæ laø maâu thuaãn thoáng nhaát, nhöõng xu höôùng, nhöõng yeáu toá naøo traùi nhau maø laø moät trong moät söï vaät, trong moät hieän töôïng; söï ñaáu tranh cuûa nhöõng xu höôùng ñoù, yeáu toá ñoù phaùt sinh ra söï bieán chuyeån, söï vaän ñoäng cuûa söï vaät, cuûa hieän töôïng.

2. Moãi söï vaät, hieän töôïng laø moät maâu thuaãn thoáng nhaát

Ngöôøi Trung Quoác töø ñôøi thöôïng coå ñaõ phaùt kieán ra “aâm döông” aâm döông laø hai leõ maâu thuaãn cuûa moät hieän töôïng, (trôøi, ñaát, con ngöôøi), cuõng laø hai leõ thoáng nhaát trong hieän töôïng aáy; roài hoï tính töông lai söùc khoûe, chöõa beänh, sinh saûn, v.v… theo bieán chuyeån cuûa leõ aâm döông aáy. Ngaøy nay ta laáy hai chöõ aâm döông ñeå goïi hai thöù ñieän, hai thaùi cöïc, hai daáu + vaø – trong toaùn hoïc v.v…

Heâ-gen traû lôøi cho sieâu hình hoïc khi sieâu hình hoïc tuyeät ñoái thöøa nhaän coâng thöùc A = A, vaø khi noù xem ñoù laø chaân lyù tuyeät ñoái:

“Treân trôøi vaø döôùi ñaát, khoâng coù caùi gì maø khoâng bao goàm trong baûn thaân noù hai caùi “thöïc vaø hö” (Ñaïi luaän lyù)

Maâu thuaãn thoáng nhaát laø thöïc taïi raát phoå bieán, ñaâu ñaâu cuõng coù.

a) Trong töï nhieân giôùi:

-Vaïn vaät ñeàu vaän ñoäng, chuùng ta ñaõ bieát chaéc chaén nhö theá (xem quy luaät thöù nhì cuûa bieän chöùng phaùp); ngay söï vaän ñoäng ñoù laø moät maâu thuaãn thoáng nhaát roài, bôûi vì vaän ñoäng nghóa laø vöøa ñaây maø vöøa ñoù, vöøa caùi naøy, maø vöøa khoâng phaûi noù roài;

- Coù aâm ñieän vaø döông ñieän môùi thaønh ra ñieän;

- Vaät chaát, aùnh saùng (aùnh saùng cuõng laø vaät chaát) vöøa laø soùng vöøa laø haït, vöøa lieân tuïc vöøa giaùn ñoaïn;

- Caùc tinh tuù vöøa xoâ vöøa huùt vôùi nhau, xoâ vaø huùt laø maâu thuaãn vaø thoáng nhaát; neáu coù huùt maø khoâng xoâ thì quaû ñaát seõ ñaâm saàm vaøo maët trôøi, chaûy heát, neáu coù xoâ maø khoâng huùt thì noù seõ du lòch xa quaù, laïnh cheát thoâi, maø tôùi nay thì coû caây, caàm thuù, con ngöôøi khoâng cheát chaùy maø cuõng khoâng cheát laïnh;

- Ta thôû ra vaø hít vaøo; caû söï soáng laø goàm hai hieän töôïng ñoàng hoùa vaø dò hoùa ñoàng thôøi vôùi nhau. Di truyeàn vaø tieán hoùa laø hai maâu thuaãn cuûa moät caùi soáng cuûa caùc gioáng loaøi;

- Trong vaät lyù hoïc, ai cuõng bieát coù taùc ñoäng va phaûn öùng, trong hoùa hoïc cuõng theá;

- Chaát nucleùo-proteùine, böôùc ñaàu cuûa söï soáng, böôùc noái lieàn giöõa voâ sinh vaø höõu sinh, laø chaát acide vaø baz hôïp laïi vôùi nhau, baûn thaân noù laø moät maâu thuaãn thoáng nhaát, thoáng nhaát giöõa hai chaát, thoáng nhaát, giöõa voâ sinh vaø höõu sinh;

- Soáng laø cuoäc tranh ñaáu giöõa caùi soáng vaø caùi cheát trong moãi luùc; nhieàu teá baøo ñöôïc thaønh hình vaø ñoàng thôøi nhieàu teá baøo bò tan raõ.

Angen noùi:

“Vaäy thì sinh hoaït cuõng laø moät maâu thuaãn naèm ngay trong söï vaät vaø hieän töôïng, moät maâu thuaãn töï baày ra vaø ñöôïc giaûi quyeát, vaø khi naøo heát maâu thuaãn thì caùi cheát ñaõ ñeán nôi roài vaäy”.

Toùm laïi, trong töï nhieân giôùi, ñaâu ñaâu cuõng coù maâu thuaãn, maâu thuaãn thoáng nhaát, coù phía tieâu cöïc vaø phía tích cöïc, coù yeáu toá ñang xuoáng vaø yeáu toá ñang leân, coù söï tranh ñaáu vaø lieân heä giöõa nhöõng traùi nghòch aáy.

b) Trong lónh vöïc xaõ hoäi:

Trong xaõ hoäi cuõng theá:

- Maâu thuaãn caên baûn trong baát cöù cheá ñoä xaõ hoäi naøo laø maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø töông quan saûn xuaát (nghóa laø giöõa söï quan heä giöõa con ngöôøi vaø töï nhieân, vôùi quan heä giöõa ngöôøi vaø ngöôøi); ñeán xaõ hoäi chuû nghóa vaãn coøn caùi maâu thuaãn caên baûn aáy; khaùc maáy ñeàu laø maâu thuaãn aáy ñöôïc phaùt loä ra baèng nhöõng hình thaùi khaùc nhau tuøy theo cheá ñoä vaø ñöôïc giaûi quyeát khaùc nhau cuõng tuøy theo cheá ñoä.

- Maâu thuaãn giöõa caùc giai caáp, chuû noâ vaø noâ leä, phong kieán vaø noâng daân, tö baûn vaø voâ saûn; giai caáp tranh ñaáu laø moät trong nhöõng ñoäng cô lôùn nhaát cuûa lòch söû phaùt trieån. Coù tö baûn vaø voâ saûn môùi thaønh ra tö baûn chuû nghóa. Coù noâng daân vaø ñòa chuû môùi thaønh ra phong kieán;

- Maâu thuaãn giöõa tính chaát xaõ hoäi cuûa söï saûn xuaát vaø tính chaát caù nhaân trong quyeàn sôû höõu (trong cheá ñoä tö baûn);

- Maâu thuaãn giöõa ñeá quoác vôùi ñeá quoác, giöõa ñeá quoác vôùi caùc daân toäc bò aùp böùc, giöõa daân chuû vaø phaûn daân chuû, giöõa löïc löôïng hoøa bình vaø löïc löôïng gaây chieán v.v…

c) Maâu thuaãn trong tö töôûng, hoïc thuaät:

- Maâu thuaãn giöõa sieâu hình vaø bieän chöùng, duy taâm vaø duy vaät, baûo thuû vaø tieán boä v.v.

- Chuùng ta chuù troïng vaøo maâu thuaãn trong toaùn hoïc laø moät laõnh vöïc khoa hoïc maø thöôøng thöôøng ngöôøi ta noùi raèng noù khoâng theå chöùa ñöïng maâu thuaãn, heã maâu thuaãn töùc laø sai laàm. Ñaây naøy, toaùn hoïc phaûn aûnh maâu thuaãn khaùch quan trong thöïc taïi;

Trong soá hoïc (soá hoïc, ñaïi soá vaø giaûi tích) chuùng ta ñaõ noùi raèng vì caàn bieåu dieãn moïi maët cuûa töông quan veà löôïng neân ngöôøi ta ñi töø soá nguyeân ñeán soá phaân, tôùi ñaïi soá, môû roäng maõi khaùi nieäm veà soá. Moãi loaïi soá, baûn thaân cuûa noù laø moät maâu thuaãn thoáng nhaát, soá nguyeân laø toång hôïp nhöõng ñôn vò phaân bieät nhau maø laïi gioáng nhö nhau, phaân soá laïi töôïng tröng hai pheùp maâu thuaãn nhau laø nhaân vaø chia, maø laïi thoáng nhaát trong phaân soá ñoù. Moät ñaïi soá (soá coù daáu) goàm hai phaàn ñoái laäp nhau, boå khuyeát cho nhau laø trò soá tuyeät ñoái (löôïng) vaø chieàu (chaát) thoáng nhaát vôùi nhau thaønh moät, ñeå bieåu dieãn nhöõng ñaïi löôïng coù chieàu nhö nhieät ñoä. Coøn soá voâ tyû thì coù theå xaùc ñònh do söï tuï hoäi cuûa hai soá lieät ngöôïc chieàu, moät soá lieät tieán vaø moät soá lieät luøi. AÛo soá thoáng nhaát hai phaàn ñoái laäp, phaàn thöïc vaø phaàn aûo. Noùi ñeán aûo soá (phöùc soá) voâ cöïc (aâm vaø döông) vi phaân tích phaân ñeàu nhö theá caû.

Trong hình hoïc thì coù maâu thuaãn thoáng nhaát khoâng? Coù. Moät hình vöøa cuï theå vöøa laø tröøu töôïng. Ñieåm laø nhoû beù voâ cuøng maø hôïp laïi thì thaønh ñöôøng, ñöôøng laø moûng maûnh voâ cuøng maø hôïp laïi taïo thaønh ra maët. Trong hình hoïc vectô, thì chính caùi khaùi nieäm vectô toång hôïp hai yeáu toá khaùc haún nhau laø soá löôïng vaø phöông höôùng. Hai ñöôøng caét ñöùt nhau, maø caùch choã caét ñöùt bao xa ñoù, ta coù theå coi hai ñöôøng laø bình haønh. Ñöôøng cong, maø moät ñoaïn cuûa noù laø ngay. Cong maø ngay, chaët nhau maø bình haønh! Quaû maâu thuaãn! Song cuõng laø moät söï thöïc maø toaùn hoïc cao ñaúng caàn phaûi duøng ñeán luoân vaø nhôø noù maø löôïm ñöôïc keát quaû raát ñuùng ñaén. Laùt nöõa ta seõ chöùng minh raèng quaù trình phaùt trieån cuûa toaùn hoïc chính laø söï giaûi quyeát caùc maâu thuaãn. ÔÛ ñaây chæ caàn noùi raèng, nhöõng maâu thuaãn trong toaùn hoïc khoâng phaûi töø trong ñaàu oùc bieän chöùng cuûa nhaø toaùn hoïc maø xuaát phaùt ra (voâ soá nhaø toùan hoïc tröôùc Maùc khoâng roõ bieän chöùng phaùp ); sôû dó coù maâu thuaãn maø thoáng nhaát trong toaùn hoïc, vì toaùn hoïc phaûn aûnh (gaàn ñuùng, gaàn chính xaùc) nhöõng hieän thöïc khaùch quan.

Maâu thuaãn thoáng nhaát laø moät quy luaät raát quan troïng. Cho neân Leânin noùi:

“Bieän chöùng phaùp trong nghóa traéng cuûa noù laø söï nghieân cöùu caùc maâu thuaãn trong chính thöïc chaát cuûa söï vaät” (Buùt kyù)

Leânin cuõng noùi raèng:

“Moät maø sinh ra hai, nhaän thöùc caùc boä phaän maâu thuaãn nhau cuûa moät söï vaät, ñoù laø moät trong nhöõng ñieàu caên baûn, moät trong nhöõng ñaëc ñieåm caên baûn, neáu khoâng phaûi raèng chính ñoù laø ñieàu caên baûn hôn caû cuûa bieän chöùng phaùp”

(Luaän veà bieän chöùng phaùp)

Theo yù cuûa Leânin thì goïi laø maâu thuaãn thoáng nhaát hay goïi maâu thuaãn ñoàng nhaát ñeàu ñöôïc caû. Vì caû hai caùch ñeàu vaïch roõ nhöõng xu höôùng traùi nhau trong taát caû caùc söï vaät hieän töôïng, caùc quaù trình cuûa töï nhieân xaõ hoäi vaø tö töôûng.

Noùi toùm moät caâu, maâu thuaãn laø tính chaát phoå bieán cuûa moïi söï vaät, tröôùc heát laø ôû trong söï vaät, vaø suoát quaù trình cuûa söï vaät. Coù hoïc phaùi duy taâm hoùa noùi raèng, khoâng coù maâu thuaãn trong moät heä thoáng khi heä thoáng aáy môùi phaùt sinh, maø chæ coù maâu thuaãn laø khi naøo heä thoáng phaùt trieån ñeán moät trình ñoä naøo roài. Ñoù laø yù kieán cuûa hoïc phaùi Ñeâ-boâ-rin ôû Lieân xoâ ñoä noï. Noùi nhö theá raát sai. Vì neáu quaû nhö theá thì maâu thuaãn khoâng coøn tính chaát phoå bieán nöõa, maâu thuaãn thoáng nhaát khoâng coøn laø moät quy luaät bieän chöùng phaùp nöõa. Thöïc ra, coù luùc naøo maø ñieän khoâng goàm caû aâm döông, coù luùc naøo maø khoâng coù xoâ vaø huùt giöõa caùc tinh tuù, huùt vaøo vaø nhaû ra cuûa ñoäng thöïc vaät ? Khi ñaõ coù tö baûn chuû nghóa thì ñaõ coù maâu thuaãn lao tö, ñôïi gì ñeán caùch maïng voâ saûn? Töø luùc ñaàu môùi phaùt sinh cuûa söï vaät, söï vaät vaãn vaän ñoäng, vaãn tieán trieån thì leõ taát nhieân noù coù maâu thuaãn noäi taïi. Cho neân Mao Traïch Ñoâng noùi raèng:

“Maâu thuaãn laø phoå bieán, laø tuyeät ñoái, noù ôû trong taát caû quaù trình phaùt trieån cuûa söï vaät, noù ñi töø ñaàu ñeán cuoái taát caû moïi quaù trình”

3/ Ñaáu tranh giöõa caùc maâu thuaãn laø nguoàn goác cuûa söï vaän ñoäng.

Trong quyeån “Phaûn ñoái Ñuy-ring”, Angen noùi raèng chaúng nhöõng maâu thuaãn laø moät söï thöïc taïi, maâu thuaãn cuõng laø moät “löïc löôïng”. Luaän veà bieän chöùng phaùp (xem phuï luïc cuûa quyeån “Duy vaät luaän vaø kinh nghieäm pheâ phaùn luaän”) Leânin cuõng noùi raèng:

“Ñeå nhaän thöùc roäng raõi taát caû caùc quaù trình cuûa vuõ truï trong söï “töï thaân vaän ñoäng” cuûa chuùng noù, trong söï tieán trieån töï phaùt cuûa chuùng noù, trong sinh hoaït thöïc cuûa chuùng noù, thì phaûi nhaän thöùc caùc quaù trình ñoù nhö laø moät thoáng nhaát theå do nhöõng maâu thuaãn caáu thaønh. Tieán trieån laø moät cuoäc “ñaáu tranh” giöõa nhöõng nguyeân lyù traùi ngöôïc nhau”.

Leânin noùi raèng thöôøng leä thì coù hai caùch quan nieäm veà söï tieán hoùa; caùch thöù nhaát laø xem söï tieán hoùa taêng hay giaûm; caùch thöù nhì laø xem söï tieán hoùa nhö laø thoáng nhaát cuûa maâu thuaãn, ñaáu tranh giöõa maâu thuaãn.

“Quan nieäm thöù nhaát thì gaày oám, khoâ khan voâ boå. Quan nieäm thöù nhì thì linh hoaït, saùng taïo. Chæ caùi quan nieäm thöù nhì aáy môùi giaûi thích cho ta ñöôïc caùi töï thaân vaän ñoäng cuûa moïi söï toàn taïi, chæ coù noù môùi cho ta ñöôïc caùi chìa khoùa cuûa nhöõng söï “vaän ñoäng ñoät khôûi” cuûa nhöõng söï “phaù vôõ lieân tuïc” cuûa nhöõng söï chuyeån höôùng: chæ coù noù môùi laøm cho ta hieåu ñöôïc söï tieâu dieät cuûa nhöõng söï vaät cuõ vaø söï sinh nôû cuûa nhöõng söï vaät môùi”

(Leânin “Baøn veà bieän chöùng phaùp “)

Xin trích theâm moät ñoaïn nöõa cuûa Leânin cuõng trong baøi “Baøn veà bieän chöùng phaùp” ñeå chöùng minh raèng Leânin xem söï “töï thaân vaän ñoäng” laø caên baûn, xem söï ñaáu tranh giöõa nhöõng maâu thuaãn noäi taïi laø nguoàn coãi chính söï vaän ñoäng.

“Neáu ta baèng vaøo caùi quan nieäm thöù nhaát veà tieán hoùa, thì söï töï thaân vaän ñoäng bò vuøi daäp ñi, che laáp ñi, ngöôøi ta seõ khoâng troâng thaáy caùi ñoäng löïc, caùi nguoàn coãi caùi lyù do, (neáu tìm ôû beân ngoaøi thì seõ gaëp oâng thöôïng ñeá). Coøn caùi quan nieäm thöù nhì noù höôùng ta tìm nguoàn coãi cuûa söï töï thaân vaän ñoäng”.

Chuùng ta coù theå noùi raèng “töï thaân vaän ñoäng” laø moät trong nhöõng ñieåm maø Leânin phaùt trieån bieän chöùng phaùp Maùc-xít cao hôn tröôùc. Vaán ñeà caên nguyeân cuûa söï vaän ñoäng, caên nguyeân cuûa söï bieán chuyeån, cuûa söï tieán hoùa laø moät vaán ñeà raát lôùn trong khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi; noù ñaõ laøm khoâ caïn raát nhieàu möïc, moøn gaãy raát nhieàu buùt: duy thaàn, cô giôùi vaø bieän chöùng tranh ñaáu nhau, maø roát cuïc thì chæ coù duy vaät bieän chöùng giaûi ñaùp vaán ñeà naøy moät caùch thoûa maõn, khoa hoïc, chính xaùc.

Tröø ra ngöôøi muø, ai cuõng thaáy raèng trôøi xoay, ñaát chuyeån, vaät ñoåi, sao dôøi, ngöôøi soáng keû cheát. Ñoù laø söï vaän ñoäng. Taïi sao coù vaän ñoäng ? Cho ñeán nhöõng nhaø khoa hoïc tieán boä nhö Ñeà-caùc, vì khoâng hieåu caên nguyeân cuûa söï vaän ñoäng neân noùi lieàu raèng “khôûi thuûy” oâng Thöôïng Ñeá toaøn löôïng toaøn naêng laáy ngoùn tay buùng vaøo vuõ truï moät caùi roài töï ñoù ñeán chöø caû vuõ truï cöù xoay daàn, cöù vaän ñoäng. Caùch giaûi thích naøy, ngaøy nay, chöa aét ñaõ laøm troø cöôøi cho baày treû ñöôïc.

Hay laø nhieàu nhaø khoa hoïc tö baûn caét nghóa söï tieán hoùa baèng muïc ñích luaän: caû vuõ truï tieán hoùa ñeå thöïc hieän moät muïc ñích naøo ñoù, muïc ñích aáy coù theå (theo töøng ngöôøi) laø muïc ñích cuûa ñaáng Thöôïng ñeá chí thieän, chí myõ, coù theå laø muïc ñích “coá höõu naèm trong söï vaät”.

Taát caû duy thaàn, duy taâm ñoù ñeàu tìm caên nguyeân, lyù do cuûa söï vaän ñoäng, söï tieán hoùa ôû ngoaøi söï vaät. Theo lôøi Leânin, tìm ôû ngoaøi thì gaëp Thöôïng Ñeá. Ñuùng nhö theá. Gaëp Thöôïng ñeá laø phaûn khoa hoïc, phaûn tieán boä.

Cuõng coù ngöôøi “Maùc-xít” tìm ñoäng cô caùch maïng ôû trong maâu thuaãn giöõa caùc nöôùc ñeá quoác chöù khoâng phaûi beân trong moãi nöôùc giöõa voâ saûn vôùi tö baûn (Bu-kha-rin); hoaëc tìm khaû naêng xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa ôû nôi caùc söùc voâ saûn AÂu chaâu, ôû beân ngoaøi Lieân xoâ maø traùi laïi khoâng tin raèng Lieân xoâ coù ñuû ñieàu kieän noäi taïi ñeå xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa thaéng lôïi (Tô-roát-ky). ÔÛ Vieät Nam thì ñoä tröôùc, laém ngöôøi mong moûi tin töôûng raèng Nhaät baûn seõ ñem laïi ñoäc laäp cho Vieät Nam, chöù baûn thaân ngöôøi Vieät Nam khoâng laøm caùch maïng giaûi phoùng daân toäc ñöôïc. Tìm ñoäng cô tieán hoùa ôû beân ngoaøi nhö theá, hoï khoâng gaëp Thöôïng ñeá, maø caû Troát-ky Bu-kha-rin vaø moät soá ngöôøi Vieät gaëp ñeá quoác, gaëp phaûn ñoäng coù theå trôû thaønh phaûn caùch maïng, trôû thaønh tay sai cuûa keû xaâm löôïc.

Ñöøng thaáy maâu thuaãn maø sôï.

Maâu thuaãn noäi taïi laø nguoàn goác tieán hoùa; maâu thuaãn laø moät söùc maïnh; söï töï thaân vaän ñoäng laø chính; noùi chung aûnh höôûng beân ngoaøi laø phuï, laø thöù yeáu. Söï vaän ñoäng cuûa moät heä thoáng maët trôøi, cuõng nhö cuûa moät nguyeân töû (vôùi haït nhaân vaø caùc ñieän töû cuûa noù) laø goác ôû söï haáp daãn, thu huùt, ôû maâu thuaãn giöõa caùc ñieän löïc aâm, döông trong baûn thaân cuûa noù. Trong sinh vaät cuõng theá, neáu khoâng coøn maâu thuaãn giöõa hoâ haáp, giöõa ñoàng hoùa vaø dò hoùa nöõa thì sinh vaät cheát ñi, vaø söï vaät voâ sinh cuõng tan ñi. Leõ taát nhieân hoaøn caûnh chu vi coù aûnh höôûng raát maïnh, nhöng noùi chung ñoù laø thöù yeáu; baûn thaân söï vaät khoâng coù khaû naêng tieán hoùa (ví duï nhö haït luùa muïc, luùa leùp) thì voâ luaän nöôùc phaân naøo cuõng khoâng laøm cho noù moïc ñöôïc; cuõng nhö neáu moät daân toäc chöa laøm caùch maïng ñöôïc, nghóa laø chöa ñuû söùc töï thaân giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn noäi taïi cuûa nöôùc nhaø thì khoâng theå naøo ai laøm caùch maïng duøm cho noù ñöôïc. Chính vì theá maø ñoàng chí Stalin noùi raèng caùch maïng khoâng phaûi laø moùn haøng nhaäp caûng.

Trong lónh vöïc xaõ hoäi lòch söû ta thaáy roõ söï töï thaân vaän ñoäng ñoù. Duy vaät lòch söû daïy cho chuùng ta bieát raèng ñieàu quyeát ñònh trong söï tieán hoùa cuûa xaõ hoäi töø cheá ñoä coäng saûn nguyeân thuyû cho ñeán nay laø maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø töông quan saûn xuaát, raèng trong caùc cheá ñoä coù giai caáp thì giai caáp tranh ñaáu laø ñoäng cô cuûa lòch söû. Giaûi quyeát maâu thuaãn kinh teá vaø maâu thuaãn giai caáp laø nguoàn goác cuûa söï tieán boä.

Trong lónh vöïc toaùn hoïc, toaùn hoïc tieán boä baèng söï giaûi quyeát caùc maâu thuaãn cuûa noù: chia con soá khoâng chia ñöôïc, tröø con soá khoâng tröø ñöôïc, khai caên soá nhì cho moät soá aâm v.v…, nghóa laø giaûi quyeát maâu thuaãn giöõa caùi cuõ vaø caùi môùi. Caùi cuõ, ví duï nhö ñaïi löôïng khoâng coù phöông höôùng trong khoâng gian, môùi laø ñaïi löôïng coù phöông höôùng trong khoâng gian; khaùi nieäm vectô ñöôïc taïo ra, raát ích lôïi cho cô hoïc, vaø hình hoïc vi tích. Caùi cuõ, ví duï nhö soá coá ñònh; caùi môùi nhö bieán soá, bieán soá bao goàm soá coá ñònh, soá coá ñònh laø moät tröôøng hôïp rieâng cuûa bieán soá, v.v… Moãi laàn ñuïng maâu thuaãn phaûi giaûi quyeát, laø moät laàn tieán boä cuûa toaùn hoïc khi giaûi quyeát ñöôïc maâu thuaãn aáy, chôù khoâng phaûi gaëp maâu thuaãn laø toaùn hoïc töï toû ra sai laàm, baát löïc, töï tieâu huûy ñaâu.

Tieán hoùa goác ôû söï maâu thuaãn vaø giaûi quyeát maâu thuaãn, tröôùc heát laø maâu thuaãn baûn thaân. Maùc noùi raèng: Nhaân loaïi khoâng ñaët ra nhöõng vaán ñeà maø chính noù khoâng giaûi quyeát ñöôïc bôûi vì sôû dó vaán ñeà ñöôïc ñaët ra laø taïi ñeán luùc caùc ñieàu kieän ñaõ coù ñeå maø giaûi quyeát noù, cho neân caùc maâu thuaãn ñeàu ñöôïc giaûi quyeát. Giaûi quyeát maâu thuaãn naøy thì naåy nôû maâu thuaãn khaùc ñeán luùc caùc maâu thuaãn ñoù laïi ñoøi phaûi giaûi quyeát. Söï tieán boä laø ôû ñoù. Khoâng coù gì ñaùng kinh sôï khi ñöùng tröôùc maâu thuaãn. Mao Traïch Ñoâng noùi:

“ Söï thoáng nhaát cuõ vaø thaønh phaàn maâu thuaãn cuûa noù ñaõ nhöôøng choã cho söï thoáng nhaát môùi vaø thaønh phaàn maâu thuaãn cuûa thoáng nhaát môùi, töùc laø quaù trình môùi thay cho quaù trình cuõ. Quaù trình cuõ keát thuùc roài quaù trình môùi phaùt sinh, roài quaù trình môùi laïi bao goàm maâu thuaãn môùi, maâu thuaãn môùi laïi baét ñaàu phaùt trieån.”

Noùi moät caùch khaùc, söï phaùt trieån laø gì ? Laø söï giaûi quyeát caùc maâu thuaãn trong moïi söï vaät; söï vaän ñoäng laø gì ? Laø söï xung ñoät maø thoáng nhaát cuûa maâu thuaãn trong moïi söï vaät. Giaûi quyeát roài laïi sinh maâu thuaãn, maâu thuaãn roài laïi giaûi quyeát, cöù nhö theá maõi, töø thaáp leân cao.

Gaàn ñaây, beân Phaùp coù moät soá anh em ta ñaêng baøi trong taïp chí Nouvelle critique (Taïp chí Maùc-xít maø moïi ngöôøi neân ñoïc) noùi raèng danh töø maâu thuaãn thoáng nhaát laø moät danh töø kieåu Heâ-gen, luø muø, neân boû, bôûi vì, ví duï nhö khoâng coù thoáng nhaát hay ñoàng nhaát gì giöõa hoøa bình vaø chieán tranh caû. Xin goùp nhöõng yù kieán baát ñoàng:

Noùi maâu thuaãn thoáng nhaát (hay ñoàng nhaát) laø noùi ñeán hai maët cuøng moät luùc: maët thoáng nhaát vaø maët ñaáu tranh; maâu thuaãn duø ñoái khaùng vaãn coù maët thoáng nhaát, maø hoøa bình vaø chieán tranh laø moät loaïi ñoái khaùng. Theo Leâ-nin thì bieän chöùng phaùp laø moät hoïc thuyeát nghieân cöùu vì sao maø ñoái laäp coù theå thoáng nhaát, laïi vì sao bieán thaønh thoáng nhaát. Tö baûn ñoäc quyeàn chuû chieán, thì leõ taát nhieân nhaân daân lao ñoäng beânh vöïc hoøa bình; caû hai ñeàu trong moät theå töùc xaõ hoäi hieän ñaïi cuõng nhö coù giai caáp tö baûn vaø giai caáp coâng nhaân môùi thaønh xaõ hoäi tö baûn. Hoøa bình vaø chieán tranh ñaáu tranh nhau, chuyeån hoùa nhau, trong luùc chieán tranh coù phong traøo hoøa bình, ta chieán tranh vôùi yù chí xaây döïng hoøa bình, laâu daøi, coøn ñòch thì trong hoøa bình chuaån bò chieán tranh; caùc maët maâu thuaãn ñoù khoâng theå coâ laäp maø toàn taïi trong xaõ hoäi ngaøy nay cuõng nhö neáu khoâng coù soáng thì khoâng coù cheát, khoâng coù hoïa thì khoâng phuùc, khoâng coù tö baûn thì khoâng coù voâ saûn, khoâng coù thöïc daân thì khoâng coù thuoäc ñòa choáng choïi nhau maø lieân heä laãn nhau, chuyeân hoùa nhau, tính chaát ñoù goïi laø thoáng nhaát. Khoâng coù gì maø phaûi sôï caû, cuõng nhö khoâng sôï duøng chöõ duy vaät; mieãn laø keà beân tính thoáng nhaát, phaûi thaáy tính ñaáu tranh, ñaëc bieät laø trong tröôøng hôïp maâu thuaãn ñoái khaùng nhö chieán tranh vaø hoøa bình, ñaáu tranh cho ñeán khi maâu thuaãn aáy khoâng coøn nöõa, maø noù khoâng coøn nöõa thì laïi coù loaïi maâu thuaãn cuûa thoáng nhaát khaùc.

4.- Stalin noùi veà söï öùng duïng luaät maâu thuaãn thoáng nhaát trong lòch söû xaõ hoäi vaø trong coâng taùc cuûa ñaûng

“Neáu quaû raèng söï phaùt trieån ñöôïc thöïc hieän baèng söï phôi baøy nhöõng maâu thuaãn noäi taïi, baèng söï xung ñoät giöõa nhöõng löïc löôïng traùi ngöôïc nhau treân cô sôû cuûa nhöõng maâu thuaãn aáy, xung ñoät ñeå vöôït qua maâu thuaãn, thì roõ raøng raèng cuoäc giai caáp tranh ñaáu cuûa giai caáp voâ saûn laø moät hieän töôïng hoaøn toaøn töï nhieân khoâng traùnh khoûi.

Bôûi vaäy cho neân khoâng neân daáu dieám caùc maâu thuaãn cuûa cheá ñoä tö baûn maø phaûi loät traàn noù ra, vaø phaûi phôi baøy noù ra. Khoâng neân boùp chaët cuoäc giai caáp tranh ñaáu maø phaûi laøm giai caáp tranh ñaáu ñeán nôi ñeán choán.

Bôûi vaäy cho neân neáu khoâng muoán sai laàm veà chính trò, phaûi theo ñöôøng loái giai caáp voâ saûn, cöông quyeát, chôù khoâng phaûi laø theo moät ñöôøng loái caûi löông thoûa hôïp quyeàn lôïi giöõa voâ saûn vaø tö baûn, khoâng phaûi laø theo ñöôøng loái thoûa hôïp “saùt nhaäp tö baûn chuû nghóa vaøo trong xaõ hoäi chuû nghóa”.

(Duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû ).

Thaùi ñoä cuûa voâ saûn trong khi nghieân cöùu caùc vaán ñeà laø thaùi ñoä khaùch quan. Quan ñieåm ñoù laø quan ñieåm khoa hoïc. Maø sôû dó chuùng ta laø khaùch quan, khoâng daáu dieám, che ñaäy maâu thuaãn laø bôûi vì coù giaûi quyeát maâu thuaãn môùi coù tieán boä, môùi giaûi phoùng ñöôïc coâng nhaân, vaø vôùi söï giaûi phoùng coâng nhaân laø söï giaûi phoùng nhaân loaïi. Cho neân Maùc, An-gen, Leânin, Stalin, Mao Traïch Ñoâng phôi baày taát caû caùc maâu thuaãn cuûa cheá ñoä tö baûn vaø trieät ñeå chuû tröông giai caáp tranh ñaáu. Ngöôïc laïi thì boïn caûi löông ñeä nhò quoác teá daáu dieám che ñaäy nhöõng maâu thuaãn cuûa tö baûn, noùi laùo raèng ñoäc quyeàn giaûm söï caïnh tranh, baèng söï tham gia lôïi töùc laøm cho voâ saûn coù quyeàn lôïi lieân keát vôùi tö baûn, raèng neàn daân chuû tö saûn coù theå laøm cho giai caáp coâng nhaân laàn laàn leân naém chính quyeàn maø khoûi phaûi khôûi nghóa voõ trang gì caû. Söï xung khaéc nhau giöõa coäng saûn vaø xaõ hoäi caûi löông coù moät caên cöù veà phöông phaùp tö töôûng, maø chính cuûa noù laø caên cöù veà chính trò giai caáp.

Ngay trong cheá ñoä Xoâ-vieát, Ñaûng Coäng saûn Lieân Xoâ döïa vaøo phöông phaùp tö töôûng Maùc-xít, cuõng cöù phôi baøy nhöõng maâu thuaãn, ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn. Ví duï maâu thuaãn giöõa baàn coá noâng, vaø phuù noâng, giaûi quyeát maâu thuaãn aáy luùc caàn baèng thuû tieâu loái boùc loät phuù noâng (baèng caùch bieán phuù noâng thaønh nhöõng ngöôøi lao ñoäng khoâng boùc loät) döïa treân söï coâng coäng hoùa noâng nghieäp. Trong luùc ñoù thì phöông phaùp tö töôûng sieâu hình cuûa Bu-kha-rin daáu dieám maâu thuaãn aáy vaø muoán cho phuù noâng vaøo ngay trong caùc noâng tröôøng coâng coäng.

Gaàn ñaây trong quyeån “Nhöõng vaán ñeà kinh teá xaõ hoäi chuû nghóa ôû Lieân-xoâ” Stalin cuõng chæ roõ nhöõng traïng thaùi maâu thuaãn giöõa löïc löôïng saûn xuaát vaø töông quan saûn xuaát, chæ roõ raèng töông quan saûn xuaát ôû thoân queâ Xoâ-vieát ñi treã hôn löïc löôïng saûn xuaát, cho neân caàn phaûi giaûi quyeát maâu thuaãn ñoù, vaø phaûi naâng cao daàn taøi saûn noâng tröôøng coâng coäng leân trình ñoä taøi saûn quoác gia. Ñoàng chí Stalin caên daën caùc nhaø kinh teá hoïc Xoâ-vieát laø phaûi ghi laáy caùc maâu thuaãn ñeå kòp thôøi giaûi quyeát. Nhö theá laø trong cheá ñoä khoâng giai caáp vaãn coù nhöõng maâu thuaãn xuaát hieän, giaûi quyeát maâu thuaãn aáy laø ñaåy xaõ hoäi tôùi tröôùc, duy khaùc vôùi tröôùc kia laø, ôû trong cheá ñoä Xoâ-vieát, chính quyeàn troâng thaáy maâu thuaãn, kòp thôøi giaûi quyeát maâu thuaãn chôù khoâng ñeå cho maâu thuaãn aáy tieán ñeán trình ñoä ñoái khaùng laøm trôû ngaïi cho söï phaùt trieån.

Cuõng theo ñöôøng loái vaø phöông phaùp bieän chöùng, nhöõng laõnh tuï caùch maïng Vieät nam nghieân cöùu tình hình Vieät Nam, phoâ baøy caùc maâu thuaãn hieän taïi ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn aáy baèng cuoäc tranh ñaáu quyeát lieät, khoâng phaûi baèng caùch thoûa hieäp. Cöù xem phöông phaùp cuûa Tröôøng Chinh trong ñoaïn “Xaõ hoäi Vieät Nam” cuûa quyeån “Baøn veà caùch maïng Vieät Nam…” thì roõ. Töø tröôùc ñeán nay, chuùng ta nhaän ñònh raèng cuoäc caùch maïng daân toäc giaûi phoùng laø moät cuoäc giai caáp tranh ñaáu; hieän nay caên baûn laø tranh ñaáu giöõa nhaân daân do voâ saûn laõnh ñaïo choáng ñeá quoác phong kieán. Theo chæ thò vaø phöông phaùp Stalin “khoâng boùt ngheït giai caáp tranh ñaáu maø laøm giai caáp tranh ñaáu ñeán nôi ñeán choán”, Trung Quoác vaø Vieät Nam ñöông phaùt ñoäng quaàn chuùng, phaùt ñoäng noâng daân ñaáu tranh maø khoâng sôï “vôõ ñoaøn keát”, ñaåy maïnh cuoäc caùch maïng ñeán tröôùc, thaét chaët theâm söï ñoaøn keát ôû thoân queâ, söï ñoaøn keát giöõa toaøn daân.

5/ Aùnh saùng cuûa luaät maâu thuaãn thoáng nhaát trong moät soá vaán ñeà khoa hoïc vaø chính trò hieän taïi

a) Vaán ñeà “hai heä thoáng song song toàn taïi”, nhieàu ngöôøi chuùng ta töôûng laàm raèng heã ta chuû tröông “hai heä thoáng song song toàn taïi” töùc laø ta töø boû quan nieäm vaø chuû tröông caùch maïng toaøn theá giôùi maø ñi trôû laïi, suït luøi veà chính saùch thoûa hôïp. Thöïc ra khoâng phaûi nhö theá. Thöïc ra ñoù laø chính saùch hoøa bình, ñaáu tranh cho hoøa bình, maø ñaáu tranh cho hoøa bình laø moät hình thaùi cuûa giai caáp tranh ñaáu; hoøa bình lôïi cho phe caùch maïng, töùc laø haïi cho phe ñeá quoác thöïc daân hieáu chieán vaø chuû tröông aáy caên cöù vaøo söï ñaáu tranh giöõa hai heä thoáng.

Caùc maâu thuaãn trong heä thoáng tö baûn cuoái cuøng chæ coù theå giaûi quyeát baèng caùch maïng ôû caùc xöù ñoù do daân xöù ñoù laøm (caùch maïng khoâng phaûi laø moùn haøng xuaát caûng), maø ñaáu tranh cho hoøa bình cuõng laø caùch ñoäng vieân nhaân daân xöù ñeá quoác ñaáu tranh choáng giai caáp thoáng trò ôû xöù hoï. Ñoái vôùi caùch maïng, trong moät nöôùc duø nhoû duø lôùn, söï töï löïc caùnh sinh laø chính maø vieän trôï töø beân ngoaøi laø thöù yeáu; söï vieän trôï chæ coù lôïi lôùn laø khi naøo noù giuùp vaøo, noù ñaåy maïnh söï töï löïc caùnh sinh. ÔÛ ñaây ta thaáy roõ vaán ñeà caên nguyeân cuûa vaän ñoäng, vaán ñeà “töï thaân vaän ñoäng” coù moät yù nghóa thöïc haønh raát lôùn.

b) Vaán ñeà “ñaáu tranh vaø ñoaøn keát”: beà ngoaøi thì döôøng nhö chuû tröông naøy laø maâu thuaãn; ñaõ ñoaøn keát thì sao laïi tranh ñaáu ? Tranh ñaáu maø ñoaøn keát thì laøm sao ñöôïc ? – Thöïc ra quaû coù maâu thuaãn, nhöng ñoù laø maâu thuaãn bieän chöùng, thoáng nhaát, khoâng phaûi maâu thuaãn luaän lyù, hình thöùc. Ñaáu tranh baèng caùch töï pheâ bình vaø pheâ bình thaúng thaén maø thaân aùi ñoái vôùi baïn trong maët traän, yeâu caàu baïn pheâ bình ta, giaûi quyeát caùc söï thaéc maéc, ñaû thoâng caùc söï hieåu laàm, nhieân haäu chuùng ta ñoaøn keát thaønh thöïc vaø laâu daøi hôn. Baèng thoûa hieäp chæ ñoaøn keát ôû buoåi tieäc thoâi, maø gôøm nhau ôû sau löng thì coù ñoaøn keát thöïc söï ñaâu.

Hay laø: phaùt ñoäng noâng daân tranh ñaáu thì ôû thoân queâ ñoaøn keát, uy theá chính trò, theá löïc kinh teá cuûa ñòa chuû cöôøng haøo saäp xuoáng thì baàn coá noâng thaønh moät khoái raát vöõng, thu huùt chaët cheõ trung noâng vaøo ñoù, trung noâng khoûi söï lung laïc cuûa ñòa chuû; ñòa chuû saäp xuoáng vaø baàn coá noâng ñoaøn keát thì phuù noâng seõ khoâng theo ñòa chuû; hoï phaûi nghieâng theo khoái noâng daân lao ñoäng. Ngay nhöõng phaàn töû ñòa chuû ngoan coá bò saäp xuoáng thì cuõng phaûi tuaân theo chính saùch, thi haønh chính saùch, chôù khoâng phaûi nhö tröôùc: mieäng noùi ñoaøn keát vaø khaùng chieán maø thöïc söï chia reõ vaø choáng khaùng chieán. Hôn nöõa, caùc töøng lôùp khaùc nhö thöông gia, nhö trí thöùc, thaáy roõ löïc löôïng cuûa noâng daân, thaáy chính nghóa, seõ ñöùng haún veà phía noâng daân. Löông giaùo caøng ñoaøn keát hôn nöõa, moät khi noâng daân coâng giaùo tranh ñaáu thaéng lôïi vôùi ñòa chuû nhaø chung, ñòa chuû nhaø chung naøy caøng coù uy theá kinh teá chính trò bao nhieâu thì caøng chia reõ löông giaùo baáy nhieâu, phaù khaùng chieán baáy nhieâu; uy theá aáy caøng maát thì ñaïi ña soá nhaân daân thoân queâ môùi ñoaøn keát chaët cheõ. Trong thöïc teá thì nôi naøo ñaõ phaùt ñoäng quaàn chuùng thaønh coâng thì nôi aáy löông giaùo heát thaønh kieán ñoá kî nhau, maø giuùp ñôõ nhau cuøng nhau gaùch vaùc vieäc laøng nöôùc.

Tranh ñaáu vaø ñoaøn keát laø moät söï thoáng nhaát laø theá.

c) Chuyeân chính vaø daân chuû: Chuyeân chính vaø daân chuû trong cheá ñoä cuûa ta khoâng coù gì laø maâu thuaãn, khoâng coù gì laø khoâng hieåu ñöôïc; chuyeân chính vôùi ñòch, vôùi ñoái töôïng cuûa caùch maïng; daân chuû vôùi nhaân daân. Daân chuû laø daân coù quyeàn thoáng trò, quyeàn thoáng trò naøy laø cuûa ñaïi ña soá, thoáng trò ñoái vôùi toái thieåu soâ; cho neân neáu daân chuû maø khoâng chuyeân chính vôùi thieåu soá aùp böùc cuõ, vôùi phaûn ñoäng, thì laøm gì coù quyeàn daân, laøm gì coù daân chuû ? Vì vaäy maø ta noùi raèng chính quyeàn caùch maïng cuûa ta laø daân chuû chuyeân chính.

d) Nhaø baùc hoïc Vaviloáp ñaõ öùng duïng luaät maâu thuaãn thoáng nhaát ñeå nghieân cöùu töï nhieân nhö theá naøo ? ÔÛ moät ñoaïn treân chuùng ta ñaõ keå chuyeän nhaø baùc hoïc Xoâ-vieát Vaviloáp, naêm 1942, öùng duïng lôøi daïy cuûa Stalin veà vaïn vaät töông quan ñeå tìm thaáy raèng khi aùnh saùng phoùng ra trong moät moâi tröôøng thì moâi tröôøng aáy bò bieán ñoåi, moâi tröôøng bieán ñoåi aáy bieán ñoåi nguoàn aùnh saùng vaø caû caáu taïo cuûa aùnh saùng aáy. Vaviloáp laïi öùng duïng luaät maâu thuaãn thoáng nhaát, tìm thaáy vaø caét nghóa ñöôïc hieän töôïng maâu thuaãn sau ñaây:

Moät aùnh saùng “töï nhieân” ñoàng thôøi laø phaân cöïc vaø khoâng phaân cöïc. Ñoù laø moät ñieàu môùi trong vaät lyù hoïc, maø, neáu khoâng thaám nhuaàn bieän chöùng phaùp thì ngô ngaùc, khoâng hieåu noåi, cuõng nhö luùc ñaàu, caùc nhaø baùc hoïc sieâu hình khoâng hieåu taïi sao aùnh saùng laïi vöøa haït (giaùn ñoaïn) vöøa laø soùng (lieân tuïc).

Ngay veà vaán ñeà haït vaø soùng naøy, nhöõng nhaø baùc hoïc sieâu hình ñöùng tröôùc söï thaät khaùch quan, hoï khoâng theå choái caõi ñöôïc, nhöng hoï laïi tìm caùch ñi traùnh caùi maâu thuaãn thoáng nhaát, hoï beû veïo söï thaät khaùch quan ñi. Hoï chia caét hai maët cuûa caùi maâu thuaãn thoáng nhaát, haït vaø soùng. Hoï noùi raèng, trong moät soá tröôøng hôïp thì vaät chaát (goàm caû aùnh saùng) bieåu hieän ra tính chaát haït, vaø chæ haït thoâi; coøn trong moät soá tröôøng hôïp khaùc thì noù bieåu hieän ra tính chaát soùng vaø chæ coù soùng thoâi.

Nhaø baùc hoïc Bohr döïng ñöùng leân moät thuyeát sieâu hình veà vaät lyù, noùi raèng, trong söï vaän ñoäng cuûa nhöõng vaät raát nhoû thì nhöõng tính chaát veà maâu thuaãn coù ñoâi vôùi nhau aáy, heã caùi tính chaát naøy bieåu hieän ra thì caùi tính chaát kia laïi maát tieâu ñi. Nhö theá laø hoï sôï caùi maâu thuaãn, hoï traùnh caùi maâu thuaãn khaùch quan. Söï troán traùnh aáy coù yù nghóa gì ? Coù taùc haïi gì. ?

Tröôùc heát laø noù coù yù ñaáu tranh choáng bieän chöùng phaùp töùc laø choáng tö töôûng caùch maïng. Hôn nöõa, lyù thuyeát cuûa Bohr, cuõng nhö cuûa caû hoïc phaùi Copenhague (Coâ-paêng-ha) – Theùorie de la compleùmentariteù – daét ñeán thaùi ñoä baát khaû tri luaän; hoï noùi: “Heã bieát maët naøy thì khoâng bieát maët kia”. Khi naøo baát khaû tri luaän xen vaøo khoa hoïc thì khoâng coøn coù khoa hoïc chaân chính nöõa.

Vaviloáp vaø caùc hoïc troø cuûa oâng caên cöù vaøo lôøi chæ daãn cuûa Stalin veà maâu thuaãn noäi taïi, maâu thuaãn thoáng nhaát, ñaõ laøm voâ soá thí nghieäm ñeå ñaû phaù caùc lyù thuyeát sai laàm, cô giôùi, sieâu hình veà tính chaát haït soùng cuûa vaät chaát. Caùc thí nghieäm cuûa Vivaloáp, maø ngöôøi ta coù theå troâng thaáy baèng hai maét trôn, chöùng toû moät caùch khoâng choái caõi ñöôïc raèng tính chaát soùng haït cuûa vaät chaát bao giôø cuõng ñi ñoâi vôùi nhau (Vaviloáp “Con maét vaø maët trôøi”)

“Caû söï hoaït ñoäng khoa hoïc cuûa S.l. Vaviloáp caên cöù vaøo nhöõng yù töôûng cuûa trieát hoïc Maùc-Leâ, laø moät trong nhöõng baèng côù saùng laïng veà giaù trò saùng taïo cuûa nhöõng nguyeân lyù duy vaät bieän chöùng cho khoa hoïc töï nhieân”.

Lôøi cuûa Cö-nheât-soâp (Kouzhetsov) taùn döông nhaø vaät lyù hoïc Vaviloáp cuõng coù theå öùng duïng ñeå taùn döông nhaø sinh lyù hoïc Pao-loáp (Pavlov). Hoaït ñoäng cuûa thaàn kinh heä laø caû moät söï bí maät töø tröôùc ñeán nay. Pao-loáp caét nghóa ñöôïc söï hoaït ñoäng cuûa thaàn kinh heä baèng söï öùng duïng caùc quy luaät cuûa bieän chöùng phaùp trong ñoù luaät maâu thuaãn coù taùc duïng raát quan troïng. Treân lôùp voû ngoaøi cuûa boä oùc, coù nhöõng ñieåm maø tuyø theo ñieàu kieän, ta thaáy dieãn ra quaù trình kích ñoäng, hay quaù trình thuï ñoäng; hai quaù trình ñoù chính laø nhöõng yeáu toá caên baûn cuûa söï hoaït ñoäng cuûa boä oùc, hai quaù trình ñoù tuy maâu thuaãn maø laø thoáng nhaát, noù xung khaéc nhau, töông lieân vôùi nhau, ñaáu tranh vôùi nhau, maø caû söï hoaït ñoäng cuûa boä oùc ñeàu xuaát phaùt töø söï ñaáu tranh giöõa hai quaù trình maâu thuaãn maø thoáng nhaát aáy. Phaùt kieán cuûa Pao-loáp raát quan troïng cho khoa sinh lyù hoïc vaø cho y hoïc ngaøy nay; moïi ngöôøi ñeàu bieát raèng ñeán Pao-loáp, khoa sinh lyù hoïc phaùt trieån treân moät taàng môùi; söï öùùng duïng hoïc thuyeát Pao-loáp vaøo söï chöõa beänh, vaøo söï sinh ñeû, v.v… ñaõ ñem laïi nhieàu haïnh phuùc cho ñôøi ngöôøi. Phaùt kieán cuûa Pao-loáp tröôùc tieân laø döïa vaøo phöông phaùp bieän chöùng, vaø sau ñoù laø noù chöùng minh theâm quy luaät maâu thuaãn thoáng nhaát.

6/ -Vaøi ñieàu caên baûn caàn phaûi chuù yù ñeán khi öùng duïng quy luaät maâu thuaãn thoáng nhaát.

a/ Chuùng ta noùi raèng maâu thuaãn noäi taïi, maâu thuaãn baûn thaân, ñaáu tranh giöõa noù, giaûi quyeát noù, laø nguyeân nhaân caên baûn cuûa söï phaùt trieån cuûa söï vaän ñoäng.

Noùi nhö theá khoâng coù nghóa laø bieän chöùng phaùp khoâng nhaän nguyeân nhaân beân ngoaøi. Coù; coù nguyeân nhaân ngoaøi cuûa söï phaùt trieån; noù laø ñieàu kieän cho söï phaùt trieån, coøn nguyeân nhaân beân trong laø neàn taûng cuûa söï phaùt trieån; nguyeân nhaân beân ngoaøi phaûi kinh qua, phaûi döïa treân, phaûi nhôø vaøo nguyeân nhaân beân trong môùi coù taùc duïng. Trong laø chính, laø ngoaøi laø thöù. Gioáng nhö töï löïc caùnh sinh laø chính, vieän trôï laø thöù.

b/ Bieát tính chaát phoå bieán cuûa maâu thuaãn, khoâng ñuû. Coøn phaûi bieát tính chaát rieâng bieät cuûa maâu thuaãn. Noùi moät caùch khaùc hôn, tuy raèng noùi chung thì trong moïi söï vaät ñeàu coù maâu thuaãn, song trong moãi söï vaät, moãi loaïi söï vaät, thì maâu thuaãn xuaát hieän döôùi moät hình thaùi rieâng bieät, khoâng gioáng nhau. Neáu haøm hoà thaáy ñaây nhö ñoù thì khoâng coù khoa hoïc gì caû, khoâng giaûi quyeát ñöôïc. Toaùn hoïc coù maâu thuaãn cuûa noù thì giaûi quyeát theo loái cuûa toaùn hoïc. Vaät lyù laïi khaùc, sinh vaät laïi khaùc. Trong sinh vaät, moãi nôi laïi moät khaùc. Moãi cheá ñoä xaõ hoäi coù loaïi maâu thuaãn cuûa noù vaø moãi cheá ñoä laïi giaûi quyeát maâu thuaãn theo moät caùch. Khoâng coù moät coâng thöùc duy nhaát, vaïn öùng. Chæ coù moät phöông phaùp tö töôûng thoáng nhaát. Ví duï nhö ñoøi moät cuoäc caùch maïng baïo ñoäng ñeå ñi töø daân chuû nhaân daân ñeán xaõ hoäi chuû nghóa laø voâ lyù, hay ví duï nhö giaûi quyeát maâu thuaãn giöõa aâm döông cuûa ñieän baèng caùch noái giaây ñi giaây veà; maø giaûi quyeát maâu thuaãn giöõa noâng daân vaø phong kieán baèng caùch thuû tieâu phong kieán. Laïi ví duï nhö caùch maïng tö saûn giaûi quyeát maâu thuaãn cuûa cheá ñoä phong kieán, caùch maïng voâ saûn giaûi quyeát maâu thuaãn cuûa cheá ñoä tö baûn v.v… tuy ñeàu laø caùch maïng caû, song moãi loaïi caùch maïng moät khaùc.

“Duøng phöông phaùp khaùc nhau ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn khaùc nhau” laø theá.

c/ Trong nhöõng maâu thuaãn phöùc taïp, caàn chuù troïng vaøo maâu thuaãn chính, cuõng nhö trong caùc ñieàu kieän chu vi cuûa moät hieän töôïng, phaûi naém ñieàu kieän chính, cuõng nhö trong moät quaù trình caàn phaûi naém khaâu chính. Maâu thuaãn chính quy ñònh baûn chaát cuûa söï vaät, cuûa hieän töôïng, noù coù taùc ñoäng quyeát ñònh trong söï phaùt trieån hay giaûi quyeát caùc maâu thuaãn khaùc.

Ví duï nhö trong xaõ hoäi Vieät Nam ngaøy nay maø khoâng thaáy maâu thuaãn chính laø giöõa nhaân daân vôùi thöïc daân, giöõa noâng daân vôùi phong kieán, traùi laïi, neáu thaáy maâu thuaãn giöõa voâ saûn vaø tö saûn laø chính thì chuû tröông caùch maïng seõ sai laïc hoaøn toaøn; saép ngang haøng cuõng laø sai laàm nguy hieåm.

Song, thaáy maâu thuaãn chính yeáu maø khoâng thaáy maâu thuaãn thöù yeáu thì cuõng laø sai laàm, nguy hieåm, thieáu soùt, voâ nguyeân taéc.

d/ Trong hai maët cuûa moät maâu thuaãn, caàn nhaän ñònh roõ maët naøo laø chính, trong luùc naøo thì maët naøo laø chính. Ví duï nhö: khi con ngöôøi coøn treû thì caùi môùi caùi soáng maïnh hôn caùi cuõ, caùi cheát; khi con ngöôøi giaø thì ngöôïc laïi. Trong luùc môùi khaùng chieán, ta luøi nhieàu hôn tieán; veà sau ta tieán nhieàu hôn luøi. Löïc löôïng saûn xuaát quyeát ñònh töông quan saûn xuaát; nhöng khi töông quan saûn xuaát môùi ñaõ xuaát hieän thì noù coù moät vai troø quyeát ñònh ñeå ñaåy löïc löôïng saûn xuaát tôùi tröôùc.

Nhaän ñònh roõ vò trí chính phuï cuûa moãi maët maâu thuaãn trong moãi luùc thì seõ coù haønh ñoäng chính xaùc, thu ñöôïc nhieàu keát quaû toát.

e/ Ñoái khaùng laø moät “luùc” cuûa maâu thuaãn; noù laø moät trong nhöõng möïc ñaáu tranh giöõa caùc maâu thuaãn, moät hình thöùc ñaáu tranh giöõa caùc maâu thuaãn. Ví duï maâu thuaãn giai caáp laø moät loaïi ñoái khaùng, laø hình thöùc ñoái khaùng cuûa maâu thuaãn. Ñoái khaùng giai caáp chæ coù ôû trong xaõ hoäi coù giai caáp, vaø khi maâu thuaãn giai caáp leân cao ñeán toät ñoä. Ñoái khaùng giöõa caùc nöôùc chæ coù ôû trong nhöõng cheá ñoä xaõ hoäi caên cöù vaøo söï boùc loät ngöôøi, vaø khi quyeàn lôïi co heïp cuûa boïn caàm quyeàn xöù naøy xung ñoät maïnh nhaát vôùi quyeàn lôïi cuûa boïn caàm quyeàn xöù khaùc.

Ñoái khaùng aáy daét ñeán chieán tranh, daét ñeán caùch maïng (caùch maïng laø chieán tranh giöõa caùc giai caáp boùc loät vaø bò boùc loät, aùp böùc vaø bò aùp böùc).

Nhieäm vuï cuûa ta laø xem xeùt chính xaùc coi nôi naøo coù ñoái khaùng, luùc naøo coù ñoái khaùng. Nôi naøo luùc naøo coù ñoái khaùng, thì ñaáu tranh phaûi quyeát lieät môùi giaûi quyeát ñöôïc. Nôi naøo luùc naøo khoâng coù hay chöa coù ñoái khaùng maø ñaáu tranh quaù gay gaét laïi coù khi khoâng hôïp, sinh ra thaát baïi.

Trong cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa seõ khoâng coù ñoái khaùng nhö trong tö baûn chuû nghóa : nhöng haõy coøn maâu thuaãn. Ñoái khaùng raát caàn, raát taát yeáu ôû xaõ hoäi tröôùc, seõ laø moät caùi dôû, caùi xaáu trong xaõ hoäi sau ; nhieäm vuï cuûa ta laø laøm caùch maïng trong xaõ hoäi tröôùc, khoâng luøi böôùc tröôùc nhöõng luùc phaûi naém vuõ khí trong tay ; nhöng nhieäm vuï ta, trong xaõ hoäi sau laø phaûi theo doõi maâu thuaãn, eâm aùi giaûi quyeát maâu thuaãn khi noù caàn giaûi quyeát. Töïa nhö laø : maâu thuaãn giöõa tö töôûng voâ saûn vaø tö töôûng tieåu noâng khoâng phaûi laø ñoái khaùng, thì caàn giaûi quyeát moät caùch khaùc hôn laø giaûi quyeát maâu thuaãn ñoái khaùng giöõa tö töôûng gaây chieán cuûa ñoäc quyeàn ñeá quoác vaø tö töôûng yeâu chuoäng hoøa bình cuûa nhaân daân lao ñoäng.

*

**

Toùm taét vaø keát luaän

Caû vuõ truï, goàm töï nhieân, xaõ hoäi, tö töôûng ñeàu theo boán quy luaät toång quaùt caên baûn: vaïn vaät töông quan, vaïn vaät bieán chuyeån, chaát löôïng hoã bieán, maâu thuaãn thoáng nhaát. Nhöõng quy luaät toång quaùt naøy ñoàng thôøi cuõng laø phöông phaùp maø chuùng ta caàn öùng duïng trong söï nghieân cöùu caùc laõnh vöïc töï nhieân xaõ hoäi vaø tö töôûng, trong haønh ñoäng thöïc tieãn.

Vuõ truï laø moät toaøn theå thoáng nhaát, caùc hieän töôïng gaén boù nhau, laøm ñieàu kieän cho nhau. Cho neân nghieân cöùu moät söï vaät phaûi ñaët noù vaøo ñieàu kieän chu vi cuûa noù, trong söï taùc ñoäng vaø phaûn öùng giöõa caùc hieän töôïng, quy luaät taát yeáu laøm naûy sinh ra hieän töôïng.

Vaïn vaät chaúng nhöõng töông quan maø coøn vaän ñoäng bieán chuyeån khoâng ngöøng, bieán chuyeån theo quaù trình phuû ñònh caùi phuû ñònh, caùi môùi thaéng caùi cuõ, bieán chuyeån theo chieàu phaùt trieån töø thaáp leân cao. Nhieäm vuï cuûa ta laø chieàu theo quy luaät taát yeáu vaø khaùch quan maø gia coâng vaøo cho söï phaùt trieån ñoù mau thaønh töïu vaø ñuùng vôùi lôïi ích cuûa con ngöôøi, tin vaøo töông lai, tin vaøo caùch maïng.

Trong söï töông quan vaø bieán chuyeån cuûa vaät, söï phaùt trieån khoâng phaûi laø chæ oân hoøa, taêng soá, ñoåi löôïng maø bieán chuyeån baèng söï bieán chaát, nhaûy voït, keá tieáp vôùi söï bieán chuyeån tuaàn töï, oân hoøa. Cho neân, trong töï nhieân, cuõng nhö trong xaõ hoäi, ta coù theå vaø caàn tieán leân chaát môùi, taàng môùi; ta phaûi laø ngöôøi caùch maïng. Caùch maïng laø thuaän vôùi quy luaät cuûa caû thieân nhieân.

Noùi vaïn vaät vaän ñoäng vaø phaùt trieån thì phaûi tìm ra nguyeân nhaân cuûa söï vaän ñoäng vaø phaùt trieån ñoù nguyeân nhaân aáy laø caên baûn laø maâu thuaãn noäi taïi cuûa moïi söï vaät. Moãi söï vaät, moãi heä thoáng ñeàu goàm nhöõng maâu thuaãn, ñaáu tranh giöõa caùc maâu thuaãn, giaûi quyeát maâu thuaãn, ñeå roài phaùt sinh nhöõng maâu thuaãn môùi, ñoøi hoûi giaûi quyeát môùi, ñoù laø phaùt trieån, khoâng coù gì laø ñaùng sôï, ñaùng daáu caû.

Quy luaät bieän chöùng caàn cho khoa hoïc töï nhieân, caàn cho nhaø khoa hoïc xaõ hoäi. Caàm binh ñaùnh giaëc, laøm thô, vieát tieåu thuyeát, saûn xuaát kyõ ngheä hay noâng nghieäp, hoïc taäp hay laøm chính trò ñeàu haèng ngaøy ñuïng phaûi thöïc teá töông quan, bieán chuyeån chaát löôïng hoã bieán vaø maâu thuaãn trong moïi söï vaät, moïi tình theá. Cho neân muoán phaùt hieän ñöôïc vaán ñeà, giaûi quyeát ñöôïc vaán ñeà thì chuùng ta phaûi laø ngöôøi bieän chöùng, khoâng neân vöông víu bôûi phöông phaùp sieâu hình cuûa caùi haïng ngöôøi ñöông xuoáng doác.

Bieän chöùng phaùp laø tinh thaàn caùch maïng, tinh thaàn khoa hoïc chaân chính trong caùc lónh vöïc nghieân cöùu vaø haønh ñoäng, goàm caû töï nhieân, xaõ hoäi vaø tö töôûng.

CHÖÔNG THÖÙ TÖ

Töông quan giöõa

LUAÄN LYÙ HOÏC

vaø

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

Muïc ñích cuûa chöông naøy laø ñeå cho chuùng ta nhaän thaáy raèng:

1. Chuû nghóa Maùc khoâng baøi tröø luaän lyù hình thöùc, vì luaän lyù hình thöùc khoâng phaûi laø coâng cuï tö töôûng rieâng cuûa keû thuø giai caáp. Cuõng nhö ngoân ngöõ, luaän lyù hoïc hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc noù khoâng coù tính chaát giai caáp.

2. Quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø quan heä giöõa hai loái tö töôûng, moät loái sieâu hình vaø moät loái bieän chöùng. Khoâng coù hai thöù luaän lyù hình thöùc, moät thöù sieâu hình vaø moät thöù bieän chöùng.

3. Quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø:

a) Quan heä giöõa moäët phöông phaùp nhaän thöùc sô caáp vaø moät phöông phaùp nhaän thöùc cao caáp.

b) Quan heä giöõa moät khoa hoïc chuyeân moân veà hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö töôûng moät phía, vaø heä thoáng nhöõng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc chuyeân moân, moät phía khaùc.

I.- Luaän lyù hình thöùc laø gì ?

Ñeán theá kyû 19, bieän chöùng phaùp môùi ñöôïc hoaøn thaønh. Coøn trong lòch söû cuûa tö töôûng nhaân loaïi thì luaän lyù hoïc (hình thöùc) ñöôïc Aritoát saùng laäp töø theá kyû thöù VI tröôùc coâng nguyeân. ÔÛ Trung Quoác, luaän lyù hoïc ñaõ manh nha trong nhöõng cuoäc tranh luaän giöõa caùc phaùi danh gia, Maëc gia, Nho gia, Ñaïo gia. Khoa luaän lyù hoïc, Phaùp goïi laø logique, Nga goïi laø logika, v.v… ñeàu do chöõ Hylaïp “Logos” maø ra; logos laø tö töôûng. Aân ñoä xöa goïi laø nhaân minh, Trung Quoác tröôùc ñaây goïi laø luaän lyù, baây giôø goïi laø La-taäp (theo phieân aâm Vieät Nam). Trong tieáng Vieät Nam, haõy coøn duøng chöõ luaän lyù, thì ta haún giöõ chöõ luaän lyù, theo noäi dung yù nghóa seõ trình baøy sau ñaây. Luaän lyù hoïc thuoäc moät giaùo trình khaùc bieän chöùng phaùp; ôû ñaây chæ noùi raát sô löôïc ñeå tìm thaáy moái töông quan giöõa luaän lyù hoïc vaø bieän chöùng phaùp.

1. Ñoái töôïng cuûa luaän lyù hoïc

Moãi khoa hoïc ñeàu coù ñoái töôïng cuûa noù. Caùc khoa hoïc khaùc ñeàu laáy tö töôûng laøm coâng cuï ñeå nghieân cöùu ñoái töôïng cuûa mình. Luaän lyù hoïc thì laáy tö töôûng laøm ñoái töôïng nghieân cöùu, noù tìm quy luaät chính xaùc cuûa tö töôûng.

Tö töôûng laø hình thaùi toái cao cuûa taâm lyù con ngöôøi; noù rieâng bieät cho con ngöôøi. Haèng ngaøy, trong cuoäc soáng cuõng nhö trong söï nghieân cöùu xaõ hoäi vaø vuõ truï, chuùng ta ñeàu caàn vaän duïng tö töôûng.

Maø tö töôûng thì, coù khi noù chính xaùc, coù khi noù sai laàm; sai laàm nghóa laø traùi ngöôïc hay cheânh leäch vôùi thöïc teá khaùch quan; chính xaùc laø phuø hôïp vôùi thöïc teá khaùch quan. Song, ñuùng hay sai vôùi thöïc teá khaùch quan cuõng chöa ñuû, caàn phaûi vaän duïng tö töôûng nhö theá naøo, baèng nhöõng caùch gì, thì môùi ñaït nhöõng keát quaû chính xaùc ? Noùi moät caùch khaùc, söï vaän duïng tö töôûng phaûi theo nhöõng hình thöùc naøo thì môùi ñaït ñöôïc noäi dung vaø keát quaû ñuùng ? Luaän lyù hoïc hình thöùc khoâng nghieân cöùu toaøn boä caùc quy luaät cuûa tö töôûng; ñoái töôïng cuûa noù chæ laø nhöõng hình thöùc caàn phaûi theo ñeå laøm cho tö töôûng ñöôïc chính xaùc.

2. Quy luaät caên baûn cuûa luaän lyù hoïc:

a/ Luaät ñoàng nhaát: Yeâu caàu cuûa quy luaät naøy laø : trong quaù trình tö töôûng, trong cuoäc ñaøm luaän, thì tö töôûng mình phaûi tröôùc sau nhö moät, khoâng thay ñoåi ñoái töôïng maø cuõng khoâng thay ñoåi khaùi nieäm veà ñoái töôïng ñoù. Neáu coù thay ñoåi thì phaûi baùo tröôùc.

Coâng thöùc cuûa quy luaät naøy laø A=A.

Toâi laø ngöôøi Vieät nam; thì toâi laø ngöôøi Vieät nam, khoâng phaûi laø ngöôøi Nhaät baûn.

Ngöôøi laø ngöôøi, khoâng theå vöøa laø ngöôøi vöøa laø thaàn linh, ma quyû ñöôïc.

Con soâng laø con soâng, khoâng theå ñoàng thôøi laø daûi nuùi ñöôïc.

Suoát trong moät loaït haønh ñoäng, ta phaûi giöõ A = A; ví duï, caùi coác pha leâ trong vaét, deã vôõ; thì, khi toâi uoáng röôïu vang, maøu röôïu vang tuy vaøng nhöng toâi phaûi nhôù raèng caùi coác trong; toâi thaáy ngöôøi ta ñaùnh rôi caùi thìa khoâng gaãy, nhöng toâi khoâng giaû vôø boû rôi chieác coác pha leâ xuoáng saøn. Nhö theá laø toâi coù luaän lyù vôùi toâi, tieàn haäu nhö nhaát trong haønh ñoäng. Cuõng tieàn haäu nhö nhaát, khi baûo raèng ñeá quoác tham taøn, toâi tranh ñaáu choáng noù; neáu toâi noùi noù tham taøn maø toâi laïi ñoàng thôøi nhôø noù giuùp toâi xaây döïng ñoäc laäp, thì toâi tröôùc sau khoâng nhö moät, toâi baát nhaát vôùi toâi, toâi khoâng luaän lyù, toâi sai.

Teân B laø aên cöôùp, noù gaëp toâi giöõa röøng, noù ñònh cöôùp toâi, toâi ñònh choáng noù. Coïp ñeán; noù vaø toâi khoâng muoán bò coïp aên; noù vaø toâi vöøa ñaùnh coïp, vöøa keâu laøng; laøng xoùm ñeán, coïp chaïy, ai veà nhaø naáy. B laø aên cöôùp maø toâi cuøng noù taïm hôïp taùc; caùi ñoù khoâng ñoàng nhaát, nhöng toâi coù baùo tröôùc, coù ñöa nhöõng ñieàu kieän môùi xaûy ra, ñieàu kieän ñoù laø coïp ñeán. Toâi khoâng traùi vôùi luaän lyù, toâi laøm ñuùng luaän lyù.

b/ -Luaät khoâng maâu thuaãn : Vieäc vöøa môùi xaûy ra, daét ñeán quy luaät thöù 2 cuûa luaän lyù hoïc, luaät khoâng maâu thuaãn. Yeâu caàu cuûa luaät naøy laø trong tö töôûng cuõng nhö trong moät cuoäc ñaøm luaän, thì, ñoái vôùi moät ñoái töôïng nhaát ñònh hay ñoái vôùi moät khaùi nieäm nhaát ñònh, khoâng theå coù hai yù kieán traùi ngöôïc nhau.

Ñoái vôùi thöïc daân: chæ coù theå noùi raèng noù boùc loät, aùp böùc. Khoâng coù theå noùi raèng noù vöøa boùc loät aùp böùc, vöøa giuùp cho ta ñoäc laäp phuù cöôøng.

Tôø giaáy naøy traéng; chæ coù theå noùi noù laø traéng; khoâng theå noùi noù traéng vaø ñen. Hoa hoàng naøy thôm, chæ coù theå noùi noù laø thôm, khoâng theå noùi noù thôm vaø thoái.

Neáu noùi noù thôm vaø thoái, noù aùp böùc ta vaø giuùp ñôõ ta, thì maâu thuaãn; maâu thuaãn laø sai laàm.

ÔÛ ñaây caàn ñaëc bieät chuù yù ñeán söï haïn cheá cuûa thôøi gian, khoâng gian, ñieàu kieän: luùa caàn möa môùi toát; nhöng luùc ñaõ troå boâng maø trôøi möa maõi thì khoâng toát. Reùt thì aên côm ngon, mau lôùn leân, nhöng ñoái vôùi treû kia, coøn ñoái vôùi giaø thì neáu reùt laém, aên nguû khoâng ñöôïc, mau giaø theâm.

Coâng thöùc cuûa quy luaät naøy laø; A khoâng phaûi laø caùi khaùc A.

Quy luaät naøy laø moät möùc trieån khai cuûa luaät ñoàng nhaát A = A.

c/ Luaät baøi trung: Baøi laø boû, trung laø giöõa, baøi trung laø boû caùi giöõa chöøng. Yeâu caàu cuûa luaät naøy laø trong tö töôûng hoaëc trong ñaøm luaän, ñoái vôùi moät ñoái töôïng hay moät khaùi nieäm, ta phaûi laáy moät trong hai yù kieán ñuùng hay sai, khoâng theå coù yù kieán thöù ba naøo ôû giöõa, vöøa sai vöøa ñuùng.

Coù hai yù kieán: ñeá quoác Myõ laø keû thuø, ñeá quoác Myõ laø ngöôøi baïn. Ngöôøi Vieät nam chæ phaûi choïn moät caùi ñuùng. Myõ laø thuø, khoâng theå noùi noù laø thuø vaø laø baïn.

Coâng thöùc cuûa luaät naøy laø A laø B hoaëc khoâng laø B.

Quy luaät naøy cuõng laø söï trieån khai cuûa hai quy luaät treân.

d/ Luaät ñaày ñuû lyù do : Trong theá giôùi khaùch quan, moïi söï vaät ñeàu lieân heä vôùi nhau. Cho neân khoâng coù quaû naøo khoâng nhaân, khoâng coù nhaân naøo khoâng quaû. Cho neân trong tö töôûng hay trong quaù trình ñaøm luaän, caàn phaûi döïa treân nhöõng nguyeân nhaân vaø lyù do cho ñaày ñuû vaø xaùc thöïc, coù theá tö töôûng môùi chính xaùc.

Coâng thöùc cuûa quy luaät naøy laø: coù A vì coù B.

Coù nhöõng söï vaät chæ caàn moät lyù do laø ñaày ñuû. Laïi coù nhöõng söï vaät caàn nhieàu lyù do môùi roõ. Neân coâng thöùc trôû thaønh coù A vì coù B, coù B vì coù C, v.v… nhö vaäy phaûi ñi ñeán lyù do roõ reät nhaát môùi laø ñaày ñuû: ñeâ vôõ vì nöôùc nhieàu, vì ñeâ yeáu, nöôùc nhieàu vì möa to, ñeâ yeáu vì giaëc Phaùp baén daân hoä ñeâ v.v…

Tuy nhieân, cuõng coù nhieàu söï vaät, nhieàu hieän töôïng khoâng caàn lyù do, vì baûn thaân noù ñaõ roõ raøng quaù: toâi coù hai tay, moät boä phaän cuûa vaät thì nhoû hôn toaøn boä cuûa vaät ñoù: A>B, B>C thì A>C v.v…

3. Nhöõng nguyeân toá chính cuûa luaän lyù hoïc: khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän.

a) Khaùi nieäm: nhöõng söï vaät, nhöõng hieän töôïng cuûa ngoaïi giôùi quanh ta, theo danh töø cuûa luaän lyù hoïc, ta goïi laø ñoái töôïng: caùi buùt, maët trôøi, thaønh phoá, muøa luùa, Ñaûng caùch maïng, v.v… Ngöôøi ta nhaän thöùc theá giôùi khaùch quan baèng caùch so saùnh caùc ñoái töôïng vôùi nhau, so saùnh caùc söï vaät, caùc hieän töôïng. Do ñoù maø thaáy choã gioáng nhau, vaø choã khaùc nhau giöõa caùc söï vaät, caùc hieän töôïng. Cuõng do ñoù maø coù khaùi nieäm veà ñoái töôïng.

Khaùi nieäm veà con ngöôøi keát hôïp nhöõng coäng tính cuûa con ngöôøi: laøm coâng cuï, saûn xuaát, tö töôûng v.v…

Khaùi nieäm veà ñoäng vaät: nhöõng loaøi ngöôøi, thuù caàm bieát ñi ñi laïi laïi.

Khaùi nieäm veà sinh vaät: nhöõng loaøi ñoäng vaät, thöïc vaät coù sinh meänh.

Khaùi nieäm raát caàn thieát cho söï phaùn ñoaùn, cho khoa hoïc, noù phaûn aûnh thöïc teá khaùch quan trong vuõ truï, noù phaûn aûnh nhöõng ñaëc tính cô baûn vaø coäng ñoàng cuûa ñoái töôïng.

b) Phaùn ñoaùn: Phaùn ñoaùn laø ñoái vôùi caùc ñoái töôïng trong ngoaïi giôùi, phaùt bieåu moät nhaän thöùc cuûa mình; laø phaùt bieåu moät söï khaúng ñònh hay phuû ñònh cuûa mình ñoái vôùi söï vaät.

Phaùn ñoaùn laø lieân heä nhieàu khaùi nieäm laïi ñeå laøm noåi leân caùi yù mình muoán noùi.

Haø noäi laø Thuû ñoâ nöôùc Vieät nam daân chuû coäng hoaø; Haø noäi laø ñoái töôïng ñeå pheâ phaùn, laø chuû töø; “Thuû ñoâ nöôùc Vieät nam Daân chuû Coäng hoaø” laø thuaät töø; “laø” laø lieân töø.

Moät phaùn ñoaùn ñuùng laø moät phaùn ñoaùn ñuùng vôùi thöïc teá; moät phaùn ñoaùn sai laø moät phaùn ñoaùn traùi vôùi thöïc teá khaùch quan.

Coù phaùn ñoaùn veà toàn taïi (Haø noäi ñeïp, Haø noäi khoâng phaûi laø xaáu; Haø noäi khoâng phaûi moät tænh lî). Coù phaùn ñoaùn veà suy xeùt (ngöôøi naøy coù ngaøy seõ cheát, nhöõng ngöôøi naøy coù ngaøy seõ cheát, moïi ngöôøi coù ngaøy seõ cheát). Coù phaùn ñoaùn veà taát yeáu (caây hoàng laø moät thöïc vaät; maët trôøi moïc thì chim vui veû haùt; chaïy nhaûy thì ngöôøi noùng leân). Ba loaïi phaùn ñoaùn cuõng laø ba böïc phaùn ñoaùn, ñi töø thaáp ñeán cao, töø caïn ñeán saâu, töø hieän töôïng ñeán quy luaät. Trong khoa hoïc vaät lyù, ba böïc phaùn ñoaùn ñoù coù theå ñöôïc soi saùng baèng ba tæ duï sau ñaây: xöa nay ngöôøi ta bieát raèng “coï xaùt sinh ra nhieät”. Naêm 1842, Mai-de vaø Jun-lô noùi: “moãi vaän ñoäng cô giôùi ñeàu coù theå sinh ra nhieät”. Naêm 1845, Mai-de noùi: “Moãi hình thöùc cuûa söï vaän ñoäng, trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, chuyeån bieán moät caùch tröïc tieáp hay giaùn tieáp thaønh moät hình thöùc vaän ñoäïng khaùc”. Ba tæ duï naøy laø ba böïc phaùn ñoaùn; ñi töø toàn taïi cuûa söï vaät ñeán quy luaät cuûa söï vaät.

c) Suy luaän: suy luaän laø döïa treân nhöõng phaùn ñoaùn ñaõ coù, tìm ra moät phaùn ñoaùn môùi. Ví duï: caùc loaøi kim khí ñeàu daãn ñieän; sôïi daây naøy laø kim khí; noù daãn ñieän. Hay ví duï: Caùch maïng ruoäng ñaát thì coâng thöông phaùt trieån, ta muoán coâng thöông phaùt trieån, ta phaûi laøm caùch maïng ruoäng ñaát. Hay laø: Caùch maïng ruoäng ñaát thì coâng thöông phaùt trieån, ta laøm caùch maïng ruoäng ñaát, coâng thöông ta seõ phaùt trieån. Nhö theá luaän lyù hoïc laø moät phöông phaùp ñeå phaùt kieán tuy laø sô boä.

4. Nhöõng phöông phaùp thoâng thöôøng cuûa luaän lyù hoïc.

Ñoù laø: quy naïp vaø suy dieãn, phaân tích vaø toång hôïp. Trong chöông II ta ñaõ noùi qua, ôû ñaây khoâng caàn trôû laïi nöõa.

Chuùng ta ñaõ trình baøy nhöõng neùt chính cuûa luaän lyù hoïc. Baây giôø chuùng ta ñaõ coù theå trình baày nhöõng moái töông quan giöõa luaän lyù hoïc vaø bieän chöùng phaùp.

2. Chuõ nghóa Maùc khoâng baøi tröø luaän lyù hình thöùc vì luaän lyù hoïc hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc vaø khoâng coù tính chaát giai caáp.

ÔÛ xöù ta, cuõng nhö ôû nhieàu xöù khaùc, goàm caû Lieân xoâ tröôùc ñaây, coù nhieàu ngöôøi Maùc xít nghó raèng bieän chöùng phaùp tuyeät ñoái maâu thuaãn vôùi luaän lyù hoïc (luaän lyù hình thöùc), hoï cho raèng luaän lyù hình thöùc laø thöôïng taàng kieán truùc, laø coâng cuï rieâng cuûa giai caáp boùc loät, laø moät hoïc thuaät sieâu hình sai laàm, cô sôû cuûa moät vuõ truï quan thaàn bí vaø duy taâm, v.v… Cho neân, ví duï nhö trong quyeån “Nhöõng vaán ñeà caên baûn cuûa chuû nghóa Maùc” cuûa Pôø-leâ-kha-noáp (Pleùkanov) maø nhieàu nhaø trí thöùc vaø caùn boä caùch maïng ta ñaõ coù luùc hoïc, taùc giaû ñaû phaù luaän lyù hình thöùc moät caùch sai laïc vaø quaù ñaùng; cho neân, trong cuoäc tranh luaän giöõa Haûi Trieàu vaø Phan Khoâi veà luaän lyù hoïc vaø bieän chöùng phaùp, caû hai nhaø vaên Vieät Nam ñeàu laàm laïc; Haûi Trieàu sai laàm ôû choã phuû nhaän tính chaát khoa hoïc cuûa luaän lyù hoïc, Phan Khoâi sai laàm ôû choã tuyeät ñoái hoùa luaän lyù hoïc. Maõi gaàn ñaây, trong khaùng chieán, nhieàu quyeån saùch trieát hoïc nhaän ñònh khoâng ñuùng veà tính chaát, taùc duïng cuûa luaän lyù hình thöùc, quan heä giöõa noù vôùi bieän chöùng phaùp. Vaø ñeán nay, vì ôû caáp 2, caáp 3 tröôøng phoå thoâng ta, khoâng coù daäy luaän lyù hoïc, neân moät maët thì dieãn taû suy luaän cuûa hoïc sinh gaëp nhieàu trôû ngaïi, moät maët khaùc laø ñeán khi ñoïc bieän chöùng phaùp hoï deã ngôù ngaån töïa nhö ngöôøi chöa hoïc toaùn hoïc sô caáp maø nhaûy vaøo toaùn hoïc cao caáp.

Chaúng nhöõng ôû beân Vieät nam, ôû beân Lieân xoâ cuõng coù tình traïng töøa töïa nhö theá; moät vaøi giaùo sö toan truïc xuaát luaän lyù hoïc hình thöùc ra khoûi cöûa cuûa caùc tröôøng hoïc, hay laø, neáu phaûi daïy luaän lyù hình thöùc (theo chæ thò cuûa Leânin hoài 1921 vaø chæ thò cuûa Stalin hoài 1945) thì hoï laïi laøm ra moät thöù luaän lyù hình thöùc môùi goïi laø luaän lyù Xoâ-vieát hay laø luaän lyù hoïc bieän chöùng hoaù. Moät soá caùc saùch veà “La taäp” dòch ra chöõ Trung Quoác hieän (1952) löu haønh ôû xöù ta ñeàu mang nhöõng sai laàm treân.

Lieân xoâ maáy naêm gaàn ñaây, quyeån “Vaán ñeà ngoân ngöõ hoïc” cuûa Stalin ñaõ gaây ra nhieàu cuoäc tranh luaän raát soâi noåi veà luaän lyù hình thöùc; caùc cuoäc tranh luaän naøy ñem laïi nhieàu keát quaû quan troïng, ñem laïi cho chuùng ta nhieàu aùnh saùng soi roïi moái quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp.

Moät vò cöïu Boä tröôûng giaùo duïc vieát:

“Trong thôøi noâ leä, luaän lyù hình thöùc baûo veä heä thoáng tö töôûng chuû noâ leä; trong thôøi trung coå noù laø toâi ñoøi cuûa thaàn hoïc; ñeán thôøi ñaïi tö baûn noù laïi thích hôïp vôùi giai caáp tö baûn ñaøn aùp giai caáp bò trò, khieán cho hoï bò caàm tuø trong tö töôûng cuûa giai caáp tö baûn”.

Ngöôøi ta seõ töï hoûi ngay: neáu luaän lyù hình thöùc tai haïi nhö theá, thuø ñòch nhö theá, thì taïi sao Leânin vaø Stalin chæ thò phaûi daïy luaän lyù hình thöùc ôû caùc tröôøng phoå thoâng ? Ai ñuùng ? Ai sai? Ngöôøi sai chaéc haún khoâng phaûi laø Leânin vaø Stalin.

Leânin vaø Stalin laïi baûo phaûi daïy luaän lyù hình thöùc maø moät soá giaùo sö laïi nhaän ñònh raèng luaän lyù hình thöùc laø coâng cuï cuûa giai caáp boùc loät, neân soá giaùo sö aáy môùi nghó ra vieäc döïng leân moät thöù luaän lyù hình thöùc môùi maø, hoï goïi laø luaän lyù Xoâ vieát, laøm vuõ khí tö töôûng ñeå tranh ñaáu choáng tö töôûng tö baûn sieâu hình; thöù “luaän lyù môùi” naøy dung hoøa bieän chöùng phaùp vôùi luaän lyù hình thöùc. Nhöõng ngöôøi taïo ra noù coù caùi tham voïng kyø quaëc laø “luaän lyù Xoâ-vieát” cuûa hoï taïo ra ñoù vöøa coù theå thay cho luaän lyù hình thöùc cuõ “kinh vieän, sieâu hình” vöøa coù theå thay cho bieän chöùng phaùp nöõa ! Moät chuû tröông nhö theá raát sai laàm vaø raát nguy hieåm, sai laàm vì noù laãn loän bieän chöùng phaùp vôùi luaän lyù hình thöùc, nguy hieåm vì noù thuû tieâu bieän chöùng phaùp; roát cuøng seõ coøn laïi moät thöù “xaøo baàn” khoâng muøi vò. Ta cöù töôûng töôïng moät loaïi hình hoïc môùi naøo ñoù thay cho caû hình hoïc Euclide vaø hình hoïc khoâng phaûi Euclide, phuû nhaän caû hai, thay theá cho caû hai. Thì ta seõ roõ caùi tham voïng kyø quaëc cuûa nhöõng ngöôøi taïo ra “luaän lyù môùi”.

Thöïc ra luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø hai moân hoïc, hai baäc hoïc khaùc nhau, coù lieân heä maø phaân bieät nhau.

Muoán nhaän thöùc moät söï vaät gì, muoán hieåu roõ moät hieän töôïng gì cho chính xaùc, thaáu ñaùo, thì duøng luaän lyù hình thöùc khoâng ñuû, nhöng khoâng theå khoâng duøng noù ñöôïc. Muoán nhaän thöùc, phaûi tö töôûng; muoán tö töôûng thì khoâng theå khoâng coù nhöõng hình thöùc cô baûn cuûa tö töôûng nhö khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän… cuõng nhö khoâng theå khoâng duøng nhöõng “ vaät lieäâu töï nhieân” cuûa tö töôûng töùc laø töø vaø ngöõ. Muoán tö töôûng thì tö töôûng phaûi roõ raøng, coù maïch laïc, tröôùc sau nhaát trí, cho neân khoâng theå khoâng tuaân theo nhöõng quy luaät cuûa luaän lyù hình thöùc nhö luaät ñoàng nhaát, luaät khoâng maâu thuaãn, cuõng nhö muoán phaùt bieåu tö töôûng raønh maïch, coù heä thoáng, coù ñaàu ñuoâi, coù theå hieåu ñöôïc, thì phaûi theo vaên phaùp.

Ta caàn nhaän ñònh moät caùch döùt khoaùt raèng: neáu ngoân ngöõ laø khí cuï ñeå phaùt bieåu tö töôûng cho xaùc ñònh, thì luaän lyù hình thöùc chính laø khí cuï ñeå tö töôûng cho xaùc ñònh.

Theá thì caàn thieát phaûi giöõ, phaûi duøng luaän lyù hình thöùc cuõng nhö caàn thieát phaûi giöõ, phaûi duøng töø ngöõ, vaên phaùp trong ngoân ngöõ. Caùch maïng tö saûn khoâng thay ñoåi töø, ngöõ, vaên phaùp duøng trong thôøi phong kieán, caùch maïng voâ saûn cuõng khoâng thaáy caàn thay ñoåi töø, ngöõ, vaên phaùp duøng trong thôøi tö baûn, vì thay ñi thì chaúng coøn ai hieåu ai caû. Coù ai caàn phaûi cuoác caùi “ñöôøng thöïc daân” ñi maø thay noù baèng caùi “ñöôøng daân chuû” ñaâu ? OÂtoâ daân chuû vaãn ñi chôû haønh khaùch, haøng hoùa, chôû suùng ñaïn caùch maïng treân caùc ñöôøng ñaép thôøi thöïc daân. Baây giôø, chôï vaãn goïi laø chôï, khoâng caàn goïi soâng ra chôï, goïi chôï ra soâng, baây giôø vaãn noùi “toâi ñi chôï” khoâng caàn noùi “chôï toâi ñi”. Thì sau cuoäc caùch maïng cuõng khoâng caàn ñaët ra luaän lyù hình thöùc môùi, vì sau nhö tröôùc, toâi vaãn noùi, vaãn tö töôûng maïch laïc, tröôùc sau nhaát trí, toâi khoâng ñöôïc maâu thuaãn vôùi toâi, toâi khoâng theå noùi “toâi ñaõ cheát maát hoâm qua neân ngaøy hoâm nay toâi ñi xe ñaïp raát khoeû”, tö baûn khoâng noùi theá maø voâ saûn cuõng khoâng noùi theá.

Cuõng nhö ngoân ngöõ, luaän lyù hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc; noù khoâng coù tính chaát giai caáp. Caùc giai caáp phong kieán tö baûn vaãn duøng ngoân ngöõ maø ngoân ngöõ coù tính chaát giai caáp ñaâu ? Ngoân ngöõ laø khí cuï giao teá cuûa taát caû caùc giai caáp; neáu moãi giai caáp coù töø, ngöõ, vaên phaùp rieâng, khaùc nhau haún, thì söï saûn xuaát seõ bò tan raõ ngay, xaõ hoäi seõ bò tieâu dieät ngay. Ñòa chuû vaø taù ñieàn, tö baûn vaø thôï, coâng nhaân vaø noâng daân v.v… cuûa moät nöôùc, chöa heà phaûi duøng thoâng ngoân ñeå noùi chuyeän vôùi nhau. Cuõng nhö theá, luaän lyù hình thöùc khoâng coù giai caáp tính, baát kyø thuoäc giai caáp naøo, daân toäc naøo, ai ai ñeàu phaûi duøng khaùi nieäm, suy luaän, phaùn ñoaùn, ai ai ñeàu phaûi tö töôûng moät caùch nhaát trí, khoâng maâu thuaãn vôùi mình. Luaän lyù hình thöùc laø khí cuï chung, tö töôûng chung cho taát caû nhaân loaïi. Luaän lyù hình thöùc laø moät saûn phaåm cuûa nhieàu thôøi ñaïi; noù dính lieàn vôùi hoaït ñoäng saûn xuaát vaø moïi hoaït ñoäng khaùc, noù khoâng do giai caáp ñaáu tranh ôû moïi thôøi ñaïi sinh ra vaø khoâng cheát theo vôùi cheá ñoä xaõ hoäi; khi moät cheá ñoä xaõ hoäi cheát ñi thì khaùi nieäm, suy luaän, phaùn ñoaùn, luaät ñoàng nhaát, luaät khoâng maâu thuaãn vaãn coøn, duy noù coù phong phuù theâm, noù tieán boä töø töø, khoâng ñoät bieán; giaû söû noù ñoät bieán thì tö töôûng seõ roái loaïn, saûn xuaát roái loaïn, moïi hoaït ñoäng ñeàu ñình ñoán.

Söï töông töï giöõa luaän lyù hình thöùc vaø ngoân ngöõ thaät laø roõ reät. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø chuùng noù laïi töông töï vôùi nhau, khoâng phaûi chuùng noù töông töï vôùi nhau ôû beà ngoaøi. Söï töông töï aáy laø taát yeáu bôûi vì tö töôûng ngoân ngöõ coù tính chaát thoáng nhaát cô theå vôùi nhau. Coâng cuï tö töôûng (luaän lyù hình thöùc) vaø coâng cuï giao teá (ngoân ngöõ) dó nhieân coù nhöõng ñieàu gioáng nhau.

Döôùi aùnh saùng cuûa quyeån “chuû nghóa Maùc vaø vaán ñeà ngoân ngöõ hoïc cuûa Stalin” ta khoâng theå xem luaän lyù hình thöùc laø thuoäc thöôïng taàng kieán truùc vaø coù tính chaát giai caáp; ta khoâng theå baùc boû caùi khoa hoïc veà hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö töôûng, töùc luaän lyù hình thöùc. Chæ caàn tu chænh noù theo chæ thò cuûa Leânin, nghóa laø töôùc boû nhöõng veát tích sieâu hình, kinh vieän trong lyù luaän hình thöùc, chæ caàn phaûn ñoái nhöõng ai muoán tuyeät ñoái hoùa luaän lyù hình thöùc, nhöõng ai chæ duøng luaän lyù hình thöùc ôû nhöõng nôi maø luaän lyù hình thöùc khoâng ñuû ñeå giaûi quyeát vaán ñeà; chæ caàn ñaû phaù hieän töôïng luaän lyù hình thöùc thoaùt ly sinh hoaït, thoaùt ly thöïc tieãn, taùch haún vôùi noäi dung, trôû thaønh hình thöùc chuû nghóa khoâ heùo.

Luaän lyù hình thöùc, vôùi hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö töôûng laø saûn phaåm cuûa lòch söû xaõ hoäi maø yù thöùc nhaân loaïi ñaõ khaùi quaùt ñöôïc vaø cuûng coá laïi. Noù khoâng phaûi laø quan nieäm tieân thieân. Noù phaûn aûnh ñöôïc phöông dieän naøo cuûa söï thöïc khaùch quan. Vaø chuùng ta seõ noi theo daáu cuûa Angen vaø Leânin maø chöùng minh raèng, trong chöøng möïc naøo ñoù, noù laø moät khí cuï ñeå phaùt kieán, duy phaûi bieát raèng ngöôøi ta ño vöôøn, ño nhaø baèng thöôùc, maø ngöôøi ta laïi ño khoaûng caùch giöõa traùi ñaát vaø tinh tuù baèng naêm aùnh saùng song duø sao ñi nöõa, khoâng theå vöùt boû caùi thöôùc, khoâng theå khoâng xem noù laø khí cuï ñeå ño löôøng.

Noùi toùm laïi, luaän lyù hình thöùc laø coâng cuï tö töôûng cuûa toaøn theå nhaân loaïi. Khoâng coù noù thì khoâng theå tö töôûng vaø khoâng theå hieåu ñöôïc gì vaø khoâng theå hieåu nhau ñöôïc. Tö töôûng theo bieän chöùng phaùp hay tö töôûng theo sieâu hình hoïc ñeàu phaûi duøng luaän lyù hình thöùc. Döôùi ñaây, ta seõ thaáy raèng neáu bieän chöùng phaùp coù choáng caùi gì ñoù laø choáng laïi tö töôûng sieâu hình chöù khoâng phaûi choáng laïi luaän lyù hình thöùc. Nhöõng oâng baïn haêng haùi nhaát trong vieäc phaûn ñoái luaän lyù hình thöùc ví nhö Haûi Trieàu chính laø nhöõng ngöôøi saønh soûi trong söï aùp duïng luaän lyù hình thöùc, baèng côù laø hoï noùi vieát, tö töôûng raát raønh maïch, tröôùc sau nhaát trí.

3.- Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø töông quan giöõa hai loái tö töôûng moät sieâu hình, moät bieän chöùng.

Sôû dó goïi laø luaän lyù hình thöùc laø luaän lyù hình thöùc, chính laø vì noù nghieân cöùu hình thöùc. Noùi nghieân cöùu coi hình thöùc cuûa tö töôûng phaûi theo nhöõng quy taéc naøo ñeå tö töôûng ñöôïc xaùc ñònh, coù luaän chöùng, coù maïch laïc, tröôùc sau nhaát trí; taát nhieân laø noù khoâng chæ nghieân cöùu coù hình thöùc maø thoâi; luaän lyù hình thöùc, ít hay nhieàu, thaáp hay cao; vaãn ñöôïc xem ñöôïc, duøng nhö laø moät khí cuï ñeå phaùt kieán, ñeå töø caùi ñaõ bieát roài maø ñi ñeán caùi chöa bieát.

Hình thöùc cuõng raát caàn, mieãn ta ñöøng ñi tôùi caùi möïc quaù khích maø queân ñöùt noäi dung tö töôûng ñi; sôû dó ta nghieân cöùu ñöôïc rieâng caùi hình thöùc tö töôûng laø vì, nhôø naêng löïc tröøu töôïng hoùa, ta taïm thôøi taùch rôøi noäi dung vôùi hình thöùc, chuù yù rieâng ñeán hình thöùc.

Hình thöùc khaùc vôùi hình thöùc chuû nghóa, khaùc vôùi sieâu hình. Khi naøo ta chæ coøn bieát ñeán hình thöùc maø khoâng coøn bieát ñeán noäi dung, thì khi aáy ta rôi vaøo hình thöùc chuû nghóa. Ví duï A=A; luaät ñoàng nhaát (hay thoáng nhaát) ñoøi hoûi söï nhaát trí, tröôùc sau nhaát trí cuûa moät tö töôûng ñöôïc phoå bieán ra trong baøi noùi hay vieát; neáu ñaåy caùi hình thöùc tröøu töôïng A=A ñeán caùi möïc töôûng töôïng raèng A=A thì möïc laø möïc, chôù khoâng theå noùi möïc laø xanh, laø naâu, hay möïc ñeå vieát, neáu ñeán theá thì ñoù laø hình thöùc chuû nghóa toät ñoä, nhö theá thì tö töôûng töï tieâu dieät roài. Leõ coá nhieân laø Aritoát chöa heà coù yù nghó ñònh laäp ra luaän lyù hình thöùc ñeå caàm tuø tö töôûng. Noäi dung naøo cuõng caàn hình thöùc cuûa noù caû, hình thöùc xaùc ñònh vaø laøm saùng toû noäi dung; noäi dung khoâng hình thöùc seõ loâng boâng, roái raém, naém khoâng ñöôïc, hieåu khoâng ñöôïc.

Hình thöùc khaùc vôùi sieâu hình. Chuùng ta ñaõ bieát sieâu hình laø gì. Sieâu hình caét rôøi söï lieân heä, khoâng thaáy vaän ñoäng, khoâng thaùy phaùt trieån, khoâng thöøa nhaän söï bieán chaát, khoâng thöøa nhaän maâu thuaãn trong söï vaät.

Hình thöùc chuû nghóa môùi thaät laø beø baïn cuûa sieâu hình, vì, vôùi noù, nguyeân lyù ñoàng nhaát trôû thaønh goâng cuøm cuûa tö töôûng phaùt trieån; ngöôïc laïi caøng muoán bieåu dieãn tö töôûng bieän chöùng saùng toû, caøng phaûi vaän duïng khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän moät caùch chính xaùc vaø saéc beùn.

Luaän lyù hình thöùc khaûo saùt hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö töôûng. Khi khaûo saùt khaùi nieäm, suy luaän, phaùn ñoaùn thì luaän lyù hình thöùc khoâng laáy moät khaùi nieäm cuï theå, moät suy luaän cuï theå hay moät phaùn ñoaùn cuï theå naøo, maø laáy khaùi nieäm noùi chung, phaùn ñoaùn noùi chung hay suy luaän noùi chung, töôùc boû noäi dung cuï theå ñeå tìm ra nhöõng quy taéc vaän duïng, tieán hoaù chung cho taát caû caùc khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän. Ví duï nhö, khoâng noùi khaùi nieäm “ñeøn” lieân keát vôùi khaùi nieäm “saùng” thaønh phaùn ñoaùn “ñeøn saùng” maø noùi: hai hay nhieàu khaùi nieäm lieân keát nhau thaønh moät phaùn ñoaùn. Roài tieán leân hôn nöõa ñeå chia söï phaùn ñoaùn aáy ra laø maáy loaïi, caùi naøy cao hôn caùi kia; phaùn ñoaùn veà toàn taïi (coï saùt thì sinh ra noùng), phaùn ñoaùn veà suy nghó (taát caû caùc thöù vaän ñoäng cô giôùi ñeàu coù theå chuyeån thaønh nhieät löôïng) vaø phaùn ñoaùn veà taát yeáu (trong nhöõng ñieàu kieän nhaát ñònh, baát cöù hình thöùc vaän ñoäng naøo ñeàu tröïc tieáp hay giaùn tieáp thaønh ra hình thöùc vaän ñoäng khaùc) (Mayer 1743); moãi böïc phaùn ñoaùn ñi saâu vaøo söï vaät töø nhaän xeùt beà ngoaøi tôùi naém thöïc chaát. Noùi khaùc hôn, luaän lyù hình thöùc cuõng töïa nhö ngoân ngöõ quyeát ñònh moät caùch raát chung raèng moät meänh ñeà goàm coù chuû töø, ñoäng töø vaø tuùc töø, chôù khoâng noùi moät caùch cuï theå laø chuû töø naøo (toâi, anh) ñoäng töø naøo (ñi, aên) hay tuùc töø naøo (chaäm, no).

Veà vaên phaùp ñoàng chí Stalin noùi raèng:

“Ñaëc ñieåm cuûa vaên phaùp laø noù cho chuùng ta bieát quy taéc tieán hoùa cuûa caùc töø khoâng phaûi moät töø cuï theå naøo, maø moät loaïi töø khoâng coù tính caùch cuï theå naøo caû. Noù cho chuùng ta bieát phöông phaùp ñaët caâu khoâng phaûi caâu cuï theå naøo, maø laø caû moät loaïi caâu khoâng lieân quan gì ñeán hình thöùc cuï theå cuûa moät caâu. Vaëy vaên phaùp ñem tröøu töôïng hoùa töø vaø ngöõ, khoâng keå ñeán noäi dung cuï theå cuûa noù. Vaên phaùp ñem nhöõng ñieåm gioáng nhau trong söï bieán hoaù cuûa töø vaø ngöõ, nhöõng ñieåm caên baûn trong caùch duøng töï ñaët ra caâu goùp nhaët laïi, xeáp ñaët nhöõng ñieåm gioáng nhau laïi thaønh quy taéc vaên phaùp, ñònh luïaät vaên phaùp. Vaên phaùp laø keát quaû cuûa coâng taùc tröøu töôïng hoaù laâu daøi trong tö töôûng nhaân loaïi, laø moät söï thaønh coâng lôùn cuûa nhaân loaïi.”

(Chuû nghóa Maùc vaø vaán ñeà ngoân ngöõ hoïc)

Lôøi noùi cuûa Stalin veà vaên phaùp coù theå öùng duïng raát ñuùng cho luaän lyù hoïc. Söï caáu thaønh nhöõng quy taéc vaên phaùp phaûi traûi qua quaù trình tröøu töôïng hoùa nhö theá naøo thì söï caáu thaønh quy taéc trong luaän lyù hoïc hình thöùc cuõng phaûi traûi qua nhö theá. Söï thaønh laäp lyù luaän hoïc hình thöùc laø moät thaønh coâng lôùn cuûa tö töôûng nhaân loaïi.

Moät ñieàu luoân luoân caàn phaûi nhôù laø duy quy luaät cuûa luaän lyù hoïc hình thöùc coù tính chaát hình thöùc, noù vaãn baét nguoàn trong hieän thöïc cuï theå, noù vaãn coù moät cô sôû vaät chaát chôù khoâng phaûi laø thuaàn lyù, hoaøn toaøn do tö töôûng taïo ra; nhöõng quy luaät caên cuûa luaän lyù hoïc hình thöùc ñeàu phaûn aûnh phöông dieän naøo cuûa söï hieän thöïc khaùch quan:

- Phaûi xem moät vaät ñaõ goïi laø A laø A (A=A), ñoù laø söï ñoøi hoûi phaûi coù söï ñoàng nhaát cuûa khaùi nieäm trong quaù trình suy luaän.

- Khi döôùi nhöõng ñieàu kieän naøo ñoù ñaõ goïi moät vaät laø A, thì khoâng theû döôùi nhöõng ñieàu kieän aáy, ñoàng thôøi khoâng xem noù laø A.

Ñoái vôùi tö töôûng naøo cuõng taát yeáu phaûi nhö theá.

Tö töôûng sieâu hình hay tö töôûng bieän chöùng ñeàu phaûi aùp duïng phöông phaùp cuûa luaän lyù hình thöùc ñeå tìm keát quaû môùi, khaùc nhau laø keát quaû moãi loái tö töôûng sieâu hình hay bieän chöùng ñoù coù giaù trò khoâng gioáng nhau. Tæ duï tö töôûng sieâu hình suy luaän sai laàm raèng “noâng daân laø tieåu chuû maø coäng saûn thuû tieâu tö höõu taøi saûn, cho neân noâng daân gheùt coäng saûn”. Sôû dó tö töôûng sieâu hình ñaït moät keát quaû sai laàm laø vì noù hieåu khaùi nieäm “noâng daân” “taøi saûn” “coäng saûn” moät caùch sieâu hình, khoâng lieân heä gì vôùi söï bieán chuyeån, vôùi ñieàu kieän, vôùi hoaøn caûnh. Thöïc teá thì quaû thaáy noâng daân ñi vôùi coäng saûn. Tö töôûng bieän chöùng suy luaän nhö sau ñaây: “noâng daân bò ñeá quoác vaø ñòa chuû giaät ñaát; coäng saûn chuû nghóa laõnh ñaïo noâng daân tranh ñaáu ñaëng laáy laïi ruoäng ñaát, cho neân noâng daân ñi vôùi coäng saûn chuû nghóa”. ÔÛ ñaây ta ñi ñeán keát quaû ñuùng ñaén. Hai keát quaû khaùc nhau tuy raèng caû hai phe (sieâu hình vaø bieän chöùng) ñeàu duøng tam ñoaïn luaän cuûa luaän lyù hình thöùc ñeå suy luaän, ñeàu tìm keát quaû môùi. Vaäy, neáu coù caùi gì ñang bò coâng kích, ruoàng boû, caùi aáy laø tö töôûng sieâu hình chôù khoâng phaûi laø tam ñoaïn luaän, khoâng phaûi laø luaän lyù hình thöùc. Leõ taát nhieân laø chuùng ta phaûi hieåu vaø öùng duïng tam ñoaïn luaän nhö Leânin.

Leânin noùi:

“Taát caû ñeàu laø tam ñoaïn luaän; caùi phoå bieán dính lieàn vôùi caùi caù theå baèng caùi ñaëc bieät. Nhöng leõ coá nhieân khoâng phaûi tam ñoaïn luaän naøo cuõng coù ba caâu”.

Bieän chöùng phaùp khoâng ñoái laäp vôùi luaän lyù hình thöùc. Bieän chöùng phaùp chæ ñoái laäp vôùi sieâu hình hoïc. Luaän lyù hình thöùc khoâng phaûi laø sieâu hình hoïc. Vì theá khoâng theå noùi raèng coù hai thöù luaän lyù hình thöùc, thöù bieän chöùng vaø thöù sieâu hình; cuõng nhö khoâng theå noùi raèng coù hai thöù vaên phaùp, thöù sieâu hình vaø thöù bieän chöùng. Chæ coù moät thöù luaän lyù hình thöùc, thöù luaän lyù hình thöùc baét ñaàu töø Aritoát. Coù ngöôøi gaùn cho Angen moät yù kieán maø oâng khoâng heà coù bao giôø; hoï baûo raèng Angen khoâng phaân bieät sieâu hình hoïc vôùi luaän lyù hình thöùc; hoï baûo raèng Angen xem sieâu hình hoïc vôùi luaän lyù hình thöùc laø moät. Chuùng ta chæ caàn nhaéc laïi moät caâu cuûa Angen khi Angen noùi raèng caùi thôøi maø caùc nhaø trieát hoïc bay boång leân treân caùc khoa hoïc, caùc thôøi aáy ñaõ qua roài, hieän giôø trieát hoïc phaûi xaâm nhaäp vaøo caùc khoa hoïc; caùc trieát hoïc cuõ ñeàu ñoå naùt ñi. Nhöng “trong caùc trieát hoïc cuõ, caùi coøn giöõ laïi laø luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp”.

Nhöõng daáu veát, tính caùch sieâu hình neáu coù (vaø coù thaät) ôû trong luaän lyù hình thöùc ñöôïc hoïc vaø duøng laâu nay khoâng phaûi laø ôû töï baûn thaân noù, maø ôû choã ñem duøng noù vaøo tö töôûng sieâu hình, ñem giaûi thích hình thöùc vaø quy luaät cuûa noù theo quan ñieåm sieâu hình. Laáy vaøi tæ duï: - Coù ngöôøi noùi raèng (trong cuoäc thaûo luaän veà trieát hoïc, veà luaän lyù hoïc, ôû Lieân xoâ maáy naêm vaøo roài ñaây) “luaän lyù hình thöùc nghieân cöùu tính chaát chính xaùc cuûa tö töôûng maø khoâng nghieân cöùu tính chaát chính xaùc cuûa tö töôûng maø khoâng nghieân cöùu tính chaát chaân thöïc cuûa tö töôûng”. Noùi moät caùch khaùc, theo hoï, luaän lyù hình thöùc chæ nghieân cöùu caùch luaän lyù laøm sao cho ñuùng, cho chænh, coøn coù phuø hôïp vôùi thöïc hay khoâng thì noù khoâng caàn ñeán.

Noùi nhö theá laø sieâu hình, laø taùch rôøi tính chaát chính xaùc vôùi tính chaát chaân thöïc cuûa tö töôûng. Tö töôûng chæ chính xaùc khi naøo noù chaân thöïc; chæ ñuùng laø khi naøo noù phuø hôïp vôùi khaùch quan. Quy luaät bieán hoùa cuûa khaùi nieäm, phaùn ñoaùn, suy luaän phaûi ñuùng caû veà hình thöùc vaø veà noäi dung, thì môùi thaät laø ñuùng: ta khoâng theå taùch haún hình thöùc vôùi noäi dung. Coù moät nhaø vaên noåi tieáng vieát caâu sau ñaây: “Coã xe xaõ taéc ngöôïc doøng treân hoûa dieäm sôn”. Noù ñuùng veà vaên phaùp ñaáy, nhöng sai veà noäi dung yù nghóa, neân khoâng theå coi laø chính aùc hay chaân thaät ñöôïc; noù chöùa ñöïng maâu thuaãn luaän lyù, noù xeáp lieàn nhöõng khaùi nieäm khoâng aên khôùp vôùi nhau ñeå thaønh moät phaùn ñoaùn: coã xe thì ñi treân loä, laøm sao coã xe laïi xuoâi doøng vôùi ngöôïc doøng ñöôïc nhö moät chieác thuyeàn ? Maø heã ngöôïc hay xuoâi doøng thì xuoâi ngöôïc ôû döôùi soâng chôù coù doøng gì treân hoûa dieäm sôn, treân nuùi ? Tính chaát chính xaùc khoâng theå taùch rôøi haún ra khoûi tính chaát chaân thöïc.

Coù ngöôøi khaùc noùi: “Trong luaän lyù hình thöùc, quy luaät tö töôûng khoâng phaûn aûnh phöông dieän naøo cuûa hieän thöïc khaùch quan, maø chæ laø quy luaät rieâng cuûa tö töôûng”. Hoï laáy côù raèng trong töï nhieân vaø xaõ hoäi, caùi gì cuõng bieán hoùa vaø phaùt trieån, coøn trong luaän lyù hình thöùc, quy luaät caên baûn laïi laø quy luaät ñoàng nhaát A=A. Hoï coá yù hay voâ tình hieåu sai raèng ñoàng nhaát laø vónh haèng, baát bieán, ñeå roài huøa theo vôùi duy taâm, vôùi Kaêng, cho quy luaät cuûa tö töôûng laø quy luaät ñaëc bieät rieâng cuûa tö töôûng, laø thuaàn lyù, khoâng do kinh nghieäm naøo maø ra caû. Neáu quaû coù hai loaïi quy luaät, loaïi cuûa tö töôûng, loaïi cuûa töï nhieân, hai loaïi khoâng aên chung gì vôùi nhau, maâu thuaãn nhau, thì caû söï nhaän thöùc cuûa loaøi ngöôøi seõ tan vôõ, chuû nghóa baát khaû tri seõ thoáng trò caû. Thöïc ra, trong luaän lyù hình thöùc, ñoàng nhaát = thoáng nhaát (Leânin ñaõ nhaän ñònh nhö theá). Söï vaät naøo maø chaû thoáng nhaát vôùi noù ? Maâu thuaãn haõy coøn thoáng nhaát kia ! Vaû laïi baûo caây ña laø caây ña, chôø baûo caây ña laø oâng thaàn hay sao? Heâgen laø Heâgen chôù baûo Heâgen laø Kaêng theá naøo ñöôïc ?

Trong thöïc teá, moãi quy luaät, moãi hình thöùc cuûa tö töôûng ñeàu phaûn aûnh moät quan heä naøo ñoù cuûa hieän töôïng khaùch quan. Khi thaûo luaän veà vaán ñeà phaùn ñoaùn maø Heâgeân ñaõ trình baøy moät caùch thaàn tình, Angen coù noùi raèng: “Ñieàu aáy bieåu mình raèng nhöõng quy luaät cuûa töï nhieân laø taát yeáu phaûi phuø hôïp vôùi nhau neáu noù ñöôïc trình baøy moät caùch chính xaùc”.

Vì vaäy neáu ta duøng nhöõng quy luaät vaø hình thöùc cuûa tö töôûng ñeå nhaän thöùc hieän thöïc khaùch quan, thì noù chæ giuùp ñôõ ta chôù khoâng trôû ngaïi gì. Ñoù laø lyù do khieán cho vieäc öùng duïng quy luaät vaø hình thöùc cuûa luaän lyù hình thöùc laø caàn yeáu, hôïp thöùc. Song, moãi quy luaät, moãi hình thöùc cuûa noù khoâng theå phaûn aûnh heát ñöôïc caùi bieän chöùng trong hieän thöïc khaùch quan; noù bò haïn cheá, noù bò phieán dieän hoaù. Neáu ta ñem bieän chöùng phaùp maø nghieân cöùu noù trong töông quan giöõa caùc quy luaät vaø caùc hình thöùc vôùi nhau, trong söï phaùt trieån töø thaáp ñeán cao, thì nhöõng quy luaät vaø hình thöùc ñoù hôïp laïi thaønh bieän chöùng phaùp tö töôûng.

Trong “buùt kyù”, Leânin coù ghi veà caùch cuûa Heâgen vaän duïng tam ñoaïn luaän nhö sau ñaây:

“Heâgen ñaõ thöïc söï chöùng minh raèng hình thöùc vaø quy luaät luaän lyù khoâng phaûi laø moät caùi voû troáng khoâng maø laø moät phaûn aûnh cuûa vuõ truï khaùch quan: noùi cho ñuùng hôn, oâng khoâng coù chöùng minh ñieàu aáy, maø oâng ñaõ caûm thaáy moät caùch thieân taøi”.

Toùm laïi, luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp khoâng ñoái laäp nhau, chæ coù sieâu hình vaø bieän chöùng ñoái laäp nhau. Tö töôûng sieâu hình traùi vôùi bieän chöùng phaùp vì noù khoâng caên cöù treân hieän thöïc khaùch quan coøn hình thöùc vaø quy luaät cuûa luaän lyù hình thöùc vaãn phaûn aûnh nhöõng phöông dieän naøo cuûa hieän thöïc khaùch quan. Cho neân noù khoâng traùi vôùi bieän chöùng phaùp.

4.- Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø töông quan giöõa moät phöông phaùp nhaän thöùc sô caáp vaø moät phöông phaùp nhaän thöùc cao caáp

Coù ngöôøi seõ hoûi: neáu luaän lyù vaø bieän chöùng khoâng ñoái laäp nhau vaø caû hai ñeàu phaûn aûnh hieän thöïc khaùch quan, thì caàn gì phaûi coù caû luaän lyù hoïc vaø bieän chöùng phaùp ? Ñaët caâu hoûi ñoù laø ñeà caäp ñeán quan heä giöõa hai phöông phaùp nhaän thöùc, phöông phaùp luaän lyù vaø phöông phaùp bieän chöùng.

Vaán ñeà naøy, Angen coù vieát:

“Luaän lyù hình thöùc laø phöông phaùp tìm nhöõng keát quaû môùi baèng caùch töø caùi ñaõ bieát roài suy ra caùi chöa ñöôïc bieát, thì bieän chöùng phaùp cuõng gioáng nhö theá; chæ coù ñieàu laø bieän chöùng phaùp ñöôïc ñem öùng duïng vaøo nhöõng tö töôûng cao caáp vaø khoâng nhöõng noù chæ ñaû phaù caùi phaïm vi chaät heïp cuûa luaän lyù hình thöùc, maø baûn thaân noù coøn chöùa ñöïng maàm phoâi thai cuûa moät vuõ truï quan roäng raõi hôn”.

Coù ba ñieåm caàn phaûi chuù yù ñeán:

1) Luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp ñeàu laø phöông phaùp nhaän thöùc, phöông phaùp cuûa tö töôûng ñeå töø caùi ñaõ bieát tìm ra caùi chöa bieát, tìm ra keát quaû môùi.

2) Nhöng luaän lyù hình thöùc thì bò haïn cheá ôû trong moät phaïm vi chaät heïp, coøn bieän chöùng phaùp ñöôïc öùng duïng vaøo nhöõng tö töôûng cao caáp.

3) Bieän chöùng phaùp laïi coøn dính lieàn vôùi moät trieát hoïc roäng raõi, saâu saéc, trong ñoù phöông phaùp nhaän thöùc (bieän chöùng) chæ laø moät boä phaän.

Tuy raèng Angen ñaõ noùi moät caùch raát minh baïch nhö theá, song coøn coù ngöôøi vaãn cho raèng luaän lyù hình thöùc khoâng phaûi laø moät phöông phaùp nhaän thöùc. Theo hoï, bieän chöùng phaùp vaø luaän lyù hình thöùc moãi beân coù moät chuû ñònh rieâng, moät muïc ñích khaùc: bieän chöùng phaùp thì nghieân cöùu phöông phaùp nhaän thöùc coøn luaän lyù hình thöùc thì nghieân cöùu hình thöùc cuûa tö töôûng. Nghó nhö theáâ laø sai.

Moät maët caàn phaûi nhaän raèng luaän lyù hình thöùc laø khoa hoïc cuûa tö töôûng, trong ñoù coù caû nhöõng yeáu toá cuûa phöông phaùp phaân tích vaø toång hôïp, quy naïp vaø suy dieãn, coù caû khaùi nieäm, suy luaän, phaùn ñoaùn… Vaäy noù cuõng laø moät boä phaän cuûa trieát hoïc tuy chöa phaûi laø toaøn theå cuûa trieát hoïc. Theo ñònh nghóa cuûa Leânin thì luaän lyù hình thöùc nghieân cöùu moät boä phaän cuûa nhaän thöùc luaän, cuûa phaûn aûnh hieän thöïc khaùch quan.

Moät maët khaùc phaûi thöøa nhaän raèng bieän chöùng phaùp laø moân khoa hoïc trieát lyù nghieân cöùu nhöõng quy luaät toång quaùt cuûa söï vaän ñoäng, ñoàng thôøi laø khoa trieát hoïc veà phöông phaùp nghieân cöùu, laáy nhöõng quy luaät toång quaùt aáy laøm cô sôû; song bieän chöùng phaùp ñoàng thôøi cuõng nghieân cöùu hình thöùc cuûa tö töôûng. Trong “Buùt kyù” Leânin ñaõ noùi raèng ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa bieän chöùng phaùp cuõng laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa luaän lyù hình thöùc, nghóa laø hình thöùc cuûa tö töôûng. Coù khaùc nhau ôû choã naøy:

“Luaän lyù hình thöùc chæ ñem caùc hình thöùc vaän duïng cuûa tö töôûng, ñem caùc hình thöùc phaùn ñoaùn, suy luaän maø keå ra, saép xeáp chuùng noù ngang haøng nhau, khoâng lieân heä gì vôùi nhau. Coøn bieän chöùng phaùp, traùi laïi, tìm ra nhöõng hình thöùc naøo ñoù trong söï töông quan giöõa caùc hình thöùc, khoâng xem chuùng noù ngang nhau, maø xem chuùng noù laø leä thuoäc vaøo nhau, töø hình thöùc thaáp phaùt trieån ñeán hình thöùc cao”

Maùc, Angen, Leânin khoâng phuû nhaän raèng luaän lyù hình thöùc laø phöông phaùp nhaän thöùc; hoï chæ haïn cheá söï öùng duïng noù trong nhöõng söï vaät vaø hieän töôïng taàm thöôøng nhaát, roõ raøng nhaát. Laø vì luaän lyù hình thöùc môùi laø böôùc ñaàu trong söï phaùt trieån cuûa tö töôûng, noù laø giai ñoaïn sô boä, coøn bò haïn cheá ôû beà ngoaøi cuûa ñoái töôïng; hình thöùc vaø quy luaät cuûa luaän lyù hình thöùc chöa bao haøm ñöôïc noäi dung thöïc teá cuûa ñoái töôïng, chöa bao haøm ñöôïc nhöõng lieân heä veà phaùt trieån cuûa ñoái töôïng. Cho neân chaân lyù cuûa luaän lyù hình thöùc laø chaân lyù noâng caïn, khoâng ñuû saâu saéc vaø cuï theå nhö chaân lyù cuûa bieän phaùp. Neáu nhö ñoái töôïng cuûa nhaän thöùc (söï vaät, hieän töôïng) khoâng bieán chuyeån vaø khoâng maät thieát lieân heä vôùi nhau, thì ngoaøi luaän lyù hình thöùc seõ khoâng caàn phaûi coù moät thöù luaän lyù naøo khaùc, khoâng caàn phaûi coù bieän chöùng phaùp. Nhöõng trong thöïc taïi thì khoâng theá, söï vaät bieán chuyeån, hieän töôïng lieân quan, neân söï phaùt sinh ra luaän lyù bieän chöùng laø moät ñieàu taát yeáu moät khi khoa hoïc ñaõ tieán trieån ñeán möïc naøo, moät khi phaûi ñi saâu vaøo noäi dung vaø baûn chaát cuûa thöïc taïi. Luaän lyù bieän chöùng nghieân cöùu nhöõng hình thöùc cuûa tö töôûng lieân quan maät thieát vôùi nhau, luoân luoân vaän ñoäng, luoân luoân bieán chuyeån vaø phaùt trieån.

Hôn moät traêm naêm gaàn ñaây soá nhaän thöùc, möùc nhaän thöùc cuûa con ngöôøi ñaït ñöôïc nhieàu tieán boä raát lôùn. Neáu chæ duøng luaän lyù hình thöùc (töùc laø sô caáp) ñeå toan giaûi thích, giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà phöùc taïp trong khoa hoïc töï nhieân vaø khoa hoïc xaõ hoäi, thì tuyeät ñoái laø khoâng ñuû (thí duï nhö nhöõng vaán ñeà khoái löôïng vaø khoâng gian, haït vaø soùng, giaùn ñoaïn vaø lieân tuïc, höõu sinh vaø voâ sinh, ñaáu tranh giai caáp ñeå thuû tieâu giai caáp, v.v…).

Ñeå cho chuùng ta thaáy roõ quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp, Angen ñaõ so saùnh quan heä aáy vôùi quan heä giöõa soá hoïc sô caáp vaø soá hoïc cao caáp. Trong khoa hoïc cuûa tö töôûng (luaän lyù) thì luaän lyù hình thöùc (sô caáp) ñoái vôùi luaän lyù bieän chöùng (cao caáp) gioáng nhö trong khoa hoïc veà löôïng (soá hoïc), soá hoïc sô caáp (khoa hoïc cuûa nhöõng löôïng thöôøng) ñoái vôùi soá hoïc cao caáp, (khoa hoïc cuûa nhöõng löôïng bieán ñoåi).

Ai ai ñeàu bieát raèng soá hoïc cao caáp khoâng thuû tieâu soá hoïc cao caáp (ai ai ñeàu bieát raèng hieän giôø ngöôøi ta vaãn hoïc Euclide, Newton, roài keá ñoù ngöôøi ta hoïc Riemann, Einstein) thì, cuõng töïa nhö theá, bieän chöùng phaùp khoâng thuû tieâu luaän lyù hình thöùc maø chæ haïn cheá phaïm vi öùng duïng noù. Naøo coù ai nghi ngôø tính chaát chính xaùc cuûa quy taéc toaùn hoïc sô caáp ? Nhöng ngay trong ñaïi soá hoïc, caùc quy taéc aáy ñaõ bò thay ñoåi roài (coäng moät soá aâm laø tröø). Song ñaïi soá naøo coù baùc boû toaùn thuaät sô caáp, noù chæ böôùc moät böôùc cao hôn, maø bao goàm caùi cuõ. Trong phaïm vi naøo duøng quy taéc toaùn thuaät sô caáp coù keát quaû thì vaãn duøng noù, vaø thöïc teá laø phaûi duøng noù luoân; coøn khi naøo duøng noù maø khoâng ñuû thì phaûi phaùt trieån theâm.

Cuõng nhö toaùn hoïc sô caáp, luaän lyù hình thöùc bò haïn cheá trong phaïm vi öùng duïng. Leân phaïm vi cao thì bieän chöùng phaùp phaûi boå sung cho luaän lyù hình thöùc. Tæ duï nhö luaän lyù hình thöùc bò boùp heïp trong luaät khoâng maâu thuaãn: +A vaø –A khoâng theå cuøng toàn taïi. Thì ôû ñaây, bieän chöùng phaùp ñöôïc ñem ra öùng duïng vôùi luaät maâu thuaãn thoáng nhaát cuûa noù, luaät naøy vöøa ñeå noùi roõ leân raèng hai caùi maâu thuaãn +A vaø –A tuy phaûi cuøng toàn taïi maø khoâng theå toàn taïi hoaø bình ñöôïc, luaät naøy vöøa ñeå thuyeát minh maâu thuaãn vöøa ñeå giaûi quyeát maâu thuaãn.

Ngoaøi ra luaän lyù bieän chöùng coøn nghieân cöùu nhöõng hình thöùc cuûa tö töôûng maø luaän lyù hình thöùc khoâng nghieân cöùu ñeán nhö nhöõng phaïm truø bieän chöùng (cuï theå vaø tröøu töôïng, töông ñoái vaø tuyeät ñoái, khaû naêng vaø hieän thöïc, v.v…) Caùch phaân haïng nhöõng hình thöùc cuûa tö töôûng trong luaän lyù bieän chöùng cuõng khaùc trong luaän lyù hình thöùc, vì leõ raèng bieän chöùng phaùp thaáy roõ söï leä thuoäc laãn nhau giöõa caùc hình thöùc, söï phaùt trieån töø hình thöùc thaáp ñeán hình thöùc cao (ví duï nhö ba loaïi phaùn ñoaùn toàn taïi, suy nghó vaø taát yeáu, maø chuùng ta ñaõ noùi beân treân).

5.- Quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø quan heä giöõa moät khoa hoïc chuyeân moân vaø heä thoáng nhöõng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc.

Treân ñaõ noùi raèng luaän lyù hình thöùc laø phöông phaùp nhaän thöùc; thì neáu chæ noùi nhö theáù thoâi, ngöôøi ta coù theå hieåu laàm raèng noù cuõng laø moät heä thoáng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc. Phaûi noùi theâm raèng, luaän lyù hình thöùc vaãn laø moät khoa hoïc chuyeân moân, maø ñoái töôïng tröïc tieáp cuûa khoa hoïc chuyeân moân aáy laø hình thöùc vaø quy luaät cuûa tö töôûng, laøm sao cho tö töôûng ñöôïc chính xaùc, coù caên cöù, tröôùc sau nhaát trí, khoâng maâu thuaãn.

Tö töôûng khoâng phaûi chæ laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa khoa hoïc trieát lyù, maø coøn laø ñoái töôïng cuûa nhieàu khoa hoïc chuyeân moân; moãi khoa hoïc chuyeân moân aáy nghieân cöùu moät phöông dieän, moät khía caïnh cuûa tö töôûng. Ví duï sinh lyù hoïc cuûa tö töôûng, taâm lyù hoïc cuûa tö töôûng, nghieân cöùu hai phöông dieän sinh lyù vaø taâm lyù cuûa tö töôûng. Veà maët naøy thì quan heä giöõa bieän chöùng phaùp vaø luaän lyù hình thöùc laø nhö sau:

1) Bieän chöùng phaùp chæ nhöõng quy luaät phaùt trieån chung cho luaän lyù hình thöùc cuõng nhö noù chæ cho baát cöù khoa hoïc chuyeân moân naøo khaùc; baûn thaân luaän lyù hình thöùc khoâng baøn veà nhöõng quy luaät chung ñoù, nhöng ñoái töôïng cuûa noù, tö töôûng, quy luaät vaø hình thöùc cuûa tö töôûng, cuõng nhö ñoái töôïng cuûa baát cöù khoa hoïc chuyeân moân naøo khaùc, laïi phuï tuøng vaøo quy luaät chung cuûa bieän chöùng phaùp.

2) Bieän chöùng phaùp chæ cho luaän lyù hình thöùc roõ theá naøo laø moät lyù luaän veà nhaän thöùc, nguyeân lai cuûa nhaän thöùc laø theá naøo, theá naøo laø sai laàm maø theá naøo laø chaân lyù; tieâu chuaån cuûa chaân lyù laø gì ? v.v… Neáu khoâng coù nhöõng khaùi nieäm ñoù, thì luaän lyù hình thöùc khoâng theå naøo thaønh moät khoa hoïc chuyeân moân chính xaùc veà phaùn ñoaùn, chöùng minh, suy luaän. Vaäy maø luaän lyù hình thöùc chöa heà taïo ra moät khaùi nieäm naøo veà chaân lyù caû. Duy vaät luaän bieän chöùng phaùp cung caáp khaùi nieäm aáy cho noù, cuõng nhö cho baát cöù khoa chuyeân moân naøo.

Vaäy phaûi xaây döïng luaän lyù hoïc hình thöùc treân cô sôû vöõng chaéc cuûa duy vaät luaän bieän chöùng. Luaän lyù hình thöùc phuï thuoäc vaøo bieän chöùng phaùp töïa nhö vaät lyù, hoaù hoïc, söû hoïc v.v… phuï thuoäc vaøo bieän chöùng phaùp.

Moät phöông dieän khaùc, ñöùng veà phöông dieän luaän lyù hình thöùc laø khoa hoïc chuyeân moân maø xeùt, thì baát cöù tö töôûng naøo, keå caû tö töôûng bieän chöùng ñeàu caàn ñeán luaän lyù hình thöùc. Moät ngöôøi theo bieän chöùng phaùp muoán khoûi töï maâu thuaãn trong lyù luaän, trong suy luaän thì khoâng theå naøo khoâng theo quy luaät “khoâng maâu thuaãn” cuûa luaän lyù hình thöùc; bôûi vì hôn ai caû, hôn baát cöù tö töôûng naøo, tö töôûng bieän chöùng caàn phaûi xaùc ñònh coù caên cöù, tröôùc sau nhaát trí. ÔÛ ñaây chuùng ta xin môû moät caùi ngoaëc: khoâng phaûi raèng luaän lyù hình thöùc nhaát thieát vaø tuyeät ñoái baøi tröø maâu thuaãn ñaâu, noù daïy raèng, neáu coù maâu thuaãn thì caùi maâu thuaãn aáy phaûi laø coù yù thöùc, coù ñöôïc cho bieát tröôùc; ví duï nhö noùi “giai caáp voâ saûn khoâng taùn thaønh chính theå ñaïi nghò tö saûn vì chính theå naøy laø moät hình thaùi cuûa tö baûn chuyeân chính; nhöng trong luùc löïc löôïng phaùt xít laêm le chieám chính quyeàn, laêm le thuû tieâu daân chuû tö saûn thì giai caáp voâ saûn chuû tröông beânh vöïc daân chuû aáy.” Noùi coù cho hay tröôùc, coù baùo tröôùc, coù yù thöùc nhö theá, thì maâu thuaãn môùi trôû thaønh khoâng traùi vôùi luaät “khoâng maâu thuaãn” vaø tröôùc sau tö töôûng vaãn ñöôïc nhaát trí, xaùc ñònh.

Song noùi raèng ngöôøi theo bieän chöùng phaùp phaûi tuaân theo quy luaät cuûa luaän lyù hình thöùc, khoâng phaûi laø baûo raèng khoa hoïc bieän chöùng phaùp phaûi phuïc tuøng khoa hoïc luaän lyù hình thöùc ñaâu. Söï tö töôûng khaùc vôùi khoa hoïc veà tö töôûng, tuy coù dính daáp nhau. Ngöôøi laøm toaùn ñaïi soá thöôøng thöôøng phaûi duøng ñeán nhöõng pheùp tính ñôn giaûn cuûa toaùn thuaät, song coù phaûi vì theá maø baûo raèng ñaïi soá phaûi phuïc tuøng toaùn thuaät ñaâu ? Vaû chaêng bieän chöùng phaùp coù moät ñoái töôïng cao hôn, roäng hôn nhieàu so vôùi ñoái töôïng cuûa luaän lyù hình thöùc laø moät khoa hoïc chuyeân moân.

Hôn nöõa, neáu chæ naém ñöôïc quy luaät vaø hình thöùc cuûa tö töôûng, chuùng ta chöa naém ñöôïc chaân lyù, ngay chaân lyù cuûa caùi boä moân rieâng maø moät khoa hoïc chuyeân moân nghieân cöùu. Muoán naém ñöôïc chaân lyù, phaûi coù moät ñieàu kieän khoâng theå thieáu, laø naém ñöôïc moät trieát hoïc chính xaùc: duy vaät luaän bieän chöùng phaùp. Chính vì leõ naøy maø Angen ñaõ baûo raèng bieän chöùng phaùp cao hôn luaän lyù hình thöùc khoâng nhöõng vì noù ñaû phaù phaïm vi chaät heïp cuûa luaän lyù hình thöùc, maø cuõng vì “baûn thaân noù chöùa ñöïng maàm moáng cuûa moät vuõ truï quan roäng raõi hôn”; chöõ “ñaû phaù” ôû ñaây coù yù nghóa laø “phuû ñònh” bieän chöùng, laø vöôït qua, laø nhaän thaáy noù thieáu soùt, heïp hoøi, phaûi coù moät phöông phaùp cao ñaúng cho noù coù theå ñi vaøo nhöõng nhaän thöùc cao ñaúng, phöùc taïp; “ñaû phaù” ñaây khoâng phaûi laø thuû tieâu luaän lyù hình thöùc ñaëng treân tro taøn cuûa noù döïng leân luaän lyù hoïc bieän chöùng nhö coù ngöôøi “Maùc xít” ñaõ toan laøm maø thaát baïi.

Noùi toùm laïi, chuû nghóa Maùc khoâng baøi tröø luaän lyù hình thöùc, luaän lyù hình thöùc vaãn caàn cho söï dieãn taû tö töôûng, cho söï nghieân cöùu söï vaät. Neáu hieåu luaän lyù hình thöùc thì caøng hieåu bieän chöùng phaùp. Luaän lyù hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc treân cô sôû kinh teá; töông quan giöõa luaän lyù hoïc vaø bieän chöùng phaùp laø töông quan giöõa moät phöông phaùp nhaän thöùc sô caáp vaø moät phöông phaùp nhaän thöùc cao caáp, giöõa moät khoa hoïc chuyeân moân vaø nhöõng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc.

Trong caùc lôùp trung caáp neân hoïc moân luaän lyù hình thöùc cuõng nhö ñeán cuoái phoå thoâng vaø böôùc vaøo ñaïi hoïc, caàn hoïc bieän chöùng phaùp. Hoïc bieän chöùng phaùp trong trieát hoïc, trong tinh thaàn cuûa caùc giaùo trình söû, ñòa, vaên, toaùn, lyù, hoùa, vaïn ; hoïc bieän chöùng phaùp trong haønh ñoäng cuï theå cuûa chính quyeàn daân chuû nhaân daân, trong söï nghieäp laõnh ñaïo cuûa ñaûng tieàn phong. Voâ luaän ôû nhaø tröôøng hay coâng xöôûng, ñoàng ruoäng hay dinh traïi, neáu coù höôùng daãn, neáu coù suy nghó, thì moãi ngöôøi chuùng ta ñeàu ñöôïc hoïc bieän chöùng phaùp.

Hoïc bieän chöùng phaùp laø hoïc phöông phaùp tö töôûng, reøn tinh thaàn caùch maïng, chí khí ñaáu tranh nuoâi döôõng ñöùc tin ôû ngaøy mai.

Neáu töï nhieân laø ñaù thöû vaøng cuûa bieän chöùng phaùp thì coâng taùc (bao goàm caû coâng taùc lyù luaän khoa hoïc vaên ngheä) laø thi tröôøng cuûa ngöôøi hoïc bieän chöùng phaùp.

Lòch söû hôn 100 naêm nay laø lòch söû thaønh coâng cuûa bieän chöùng phaùp duy vaät. Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén, noù chinh phuïc ñöôïc nhieàu khoái oùc hôn voâ luaän moät heä thoáng tö töôûng naøo töø coå ñeán kim. Trong moät thôøi gian töông ñoái ngaén, noù giuùp caûi taïo vuõ truï vaø giaûi thoaùt con ngöôøi, saâu hôn, ñoâng hôn laø voâ luaän chuû tröông chính kieán naøo cuûa nghìn naêm lòch söû. Töông lai coøn daønh cho noù nhieàu thaønh coâng lôùn hôn nöõa; thaønh coâng lôùn ñoù seõ laø toång coäng cuûa nhöõng thaønh coâng nhoû maø töøng ngöôøi töøng nhoùm chuùng ta thu löôïm ñöôïc khi hoïc taäp vaø öùng duïng bieän chöùng phaùp trong moãi laõnh vöïc ñaáu tranh cuûa mình.

Vieát xong taïi

laøng Nguyeät vieân tænh Thanh Hoùa

Ngaøy 18-5-1953

MUÏC LUÏC

CHÖÔNG THÖÙ NHAÁT

NGUOÀN GOÁC YÙ NGHÓA VAØ NOÄI DUNG

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

CHÖÔNG THÖÙ NHAÁT.. 12

I.......... - Duy vaät luaän sieâu hình. 14

II........ - Bieän chöùng phaùp duy taâm.. 25

III - Nhöõng phaùt kieán khoa hoïc naøo ñaõ laøm neàn moùng cho bieän chöùng phaùp duy vaät. 33

IV -Vaø nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi naøo ñaõ giuùp cho bieän chöùng phaùp naåy nôû vaø phaùt trieån. 41

V - Bieän chöùng phaùp laø gì ? Ñònh nghóa vaø taùc duïng cuûa noù. 43

VI -Noäi dung caên baûn cuûa bieän chöùng phaùp: Nhöõng phaïm truø bieän chöùng vaø nhöõng quy luaät bieän chöùng. 50

1......... - Chaân lyù vaø sai laàm – Chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái. 62

2......... - Ngaãu nhieân vaø taát yeáu; taát yeáu vaø töï do. 68

3......... - Cuï theå vaø tröøu töôïng. 78

4......... - Toång quaùt vaø caù theå. 89

5......... - Tröïc tieáp vaø giaùn tieáp. 92

6......... Hieän töôïng vaø thöïc chaát. 95

7......... - Hình thöùc vaø noäi dung. 101

8......... - Khaû năng vaø hieän thöïc. 111

9......... - Nguyeân nhaân vaø keát quaû 113

10....... - Ñoàng nhaát vaø maâu thuaãn. 116

11....... -Quy naïp vaø suy dieãn. 118

12....... - Phaân tích vaø toång hôïp. 124

I.......... Luaät vaïn vaät töông quan. 129

2......... -Luaät vaïn vaät bieán chuyeån. 153

3......... - Luaät chaát löôïng hoã bieán. 173

4.- Luaät maâu thuaãn thoáng nhaát. 192

Töông quan giöõa. 218

I.- Luaän lyù hình thöùc laø gì ?. 219

2. Chuõ nghóa Maùc khoâng baøi tröø luaän lyù hình thöùc vì luaän lyù hoïc hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc vaø khoâng coù tính chaát giai caáp. 226

3.- Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø töông quan giöõa hai loái tö töôûng moät sieâu hình, moät bieän chöùng. 231

4.- Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø töông quan giöõa moät phöông phaùp nhaän thöùc sô caáp vaø moät phöông phaùp nhaän thöùc cao caáp. 239

5.- Quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø quan heä giöõa moät khoa hoïc chuyeân moân vaø heä thoáng nhöõng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc. 243

CHÖÔNG THÖÙ HAI

NHÖÕNG PHAÏM TRUØ

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

1. Chaân lyù vaø sai laàm – Chaân lyù töông ñoái vaø chaân lyù tuyeät ñoái. 63

2. Ngaãu nhieân vaø taát yeáu; taát yeáu vaø töï do. 68

3. Cuï theå vaø tröøu töôïng. 79

4. Toång quaùt vaø caù theå. 89

5. Tröïc tieáp vaø giaùn tieáp 92

6. Hieän töôïng vaø thöïc chaát. 95

7. Hình thöùc vaø noäi dung 101

8. Khả năng vaø hiện thực 111

9. Nguyeân nhaân vaø keát quaû 113

10. Ñoàng nhaát vaø maâu thuaãn. 116

11. Quy naïp vaø suy dieãn. 118

12. Phaân tích vaø toång hôïp. 124

CHÖÔNG THÖÙ BA

NHÖÕNG QUY LUAÄT

cuûa

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

1. Luaät vaïn vaät töông quan. 130

2. Luaät vaïn vaät bieán chuyeån 153

3. Luaät chaát löôïng hoã bieán 173

4. Luaät maâu thuaãn thoáng nhaát 191

CHÖÔNG THÖÙ TÖ

TÖÔNG QUAN GIÖÕA LUAÄN LYÙ HOÏC

VAØ

BIEÄN CHÖÙNG PHAÙP

1 Luaän lyù hình thöùc laø gì ? 219

2 Chuû nghóa Maùc khoâng baøi tröø luaän lyù hình thöùc vì luaän lyù hoïc hình thöùc khoâng phaûi laø thöôïng taàng kieán truùc vaø khoâng coù tính chaát giai caáp. 225

3 Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp khoâng phaûi laø töông quan giöõa hai loái tö töôûng moät sieâu hình, moät bieän chöùng. 231

4 Töông quan giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø töông quan giöõa moät phöông phaùp nhaän thöùc sô caáp vaø moät phöông phaùp nhaän thöùc cao caáp 238

5 Quan heä giöõa luaän lyù hình thöùc vaø bieän chöùng phaùp laø quan heä giöõa moät khoa hoïc chuyeân moân vaø heä thoáng nhöõng nguyeân taéc laõnh ñaïo caùc khoa hoïc. 242

 

HỘP NÚT LINK ĐẾN CÁC BÀI KHÁC